Από τη Σμύρνη στην Πάτρα με "Ψωμί καθάριο": Η Παναγιώτα Σμυρλή και ένα βιβλίο "γέφυρα" ανάμεσα σε δυο πατρίδες

Από τις εκδόσεις Υδροπλάνο

Η Παναγιώτα Σμυρλή έχει ρίζες από τη Σμύρνη αλλά γεννήθηκε και ζει στην Πάτρα. Ήταν λοιπόν εν πολλοίς αναμενόμενο να αναζητήσει "γέφυρες" ανάμεσα στις δύο πατρίδες.

Ως συγγραφέας δεν θα μπορούσε να "χτίσει" αυτή τη διαδρομή με κάτι άλλο πέρα από τις λέξεις. Αυτές έγιναν το "όχημα" με το οποίο μας ταξιδεύει μέσα από το νέο της βιβλίο "Ψωμί καθάριο" και τις εκδόσεις "Υδροπλάνο" σε έναν κόσμο γεμάτο αναμνήσεις, μυρωδιές και αρώματα που ίδια είχε τη τύχη να "συναντήσει" μέσα από τις διηγήσεις ανθρώπων κοντινών. Ανθρώπων που είχαν πάνω τους εγγεγραμμένη την ιστορική πληγή. Πολυγραφότατη, δημιουργική, με πάθος για τη γραφή, η Παναγιώτα Σμυρλή, μας βάζει σήμερα στο πνεύμα του βιβλίου της, αλλά και στο πνεύμα ενός συγγραφέα που ζητά επίμονα έκφραση.

-Συνέντευξη στη Γιώτα Κοντογεωργοπούλου-

Σμύρνη- Πάτρα, ένας αιώνας. Δυο πόλεις που από ό,τι διαβάζω έχουν σχέση και με τη δική σας οικογενειακή διαδρομή. Να υποθέσω ότι το «ψωμί καθάριο» το γέννησε μια διάθεση -κατά κάποιο τρόπο- αυτοβιογραφική; Έχουμε να κάνουμε με πραγματικά πρόσωπα;

Όταν ήμουν μικρή, είχα την ευλογία να είμαι πιασμένη από ένα γέρικο χέρι, διαφορετικό κάθε φορά, που ακουμπούσε τα βάσανά του στον άνεμο. Στην ουσία τα έλεγε στον εαυτό του, τι πείραζε να τα ακούσει κι ένα παιδί; Στην μπροστινή μας αυλή, που είχε θέαση στην οδό Ανθείας, πολλές γερόντισσες συνάζονταν τα απογεύματα μ΄ ένα αλουμινένιο κύπελλο που περιείχε καφέ, άφθαρτο και πολύτιμο για την κάθε μια, όπως και οι αμανέδες, οι ιδιότυπες συνταγές, τα κάθε λογής σχόλια που ξεδιπλώνονταν στο πεζούλι. Δαντέλλες με το βελονάκι να κυλούν στις τριμμένες ρόμπες τους, κλωστή κι αναστεναγμός, κι αμάν «τζιέρι» μου κι άκου… Άκουγα λοιπόν και θαύμαζα κι απορούσα. Το γεγονός πως ο παππούς και η γιαγιά είχαν διαβεί το αρχιπέλαγος και είχαν υποστεί κάθε συνέπεια που συνεπάγεται ο ξεριζωμός και η προσφυγιά, συνέτειναν τα μέγιστα. Δεν υπήρξε η ανάγκη της αυτοβιογραφίας, αν και εμπεριέχεται αναπόφευκτα σε κάποια σημεία. Πολλοί από τους ήρωες είναι αληθινοί, η Ιστορία ζώσα, άλλοι πάλι αποτελούν αποκύημα της φαντασίας όμως τα πάθη τους, οι έρωτες, οι αποχωρισμοί ή οι βαθύτεροι στοχασμοί, θα μπορούσαν να ανήκουν στον κάθε έναν που βίωσε την Καταστροφή.

Πόση έρευνα χρειάστηκε ώστε να διεισδύσετε στην εποχή; Και από που αντλήσατε υλικό;

Κάθε έργο που δημιουργείται στον πυρήνα μιας ιστορικής περιόδου οφείλει να είναι αντικειμενικό και οι πηγές του αδιάψευστες. Το μυθικό στοιχείο περιπλέκεται σαν τον κισσό γύρω από τον κορμό της Ιστορίας, χωρίς όμως να απομυζά τις αλήθειες της. Τα στοιχεία που συνέλεξα, πέρα από μαρτυρίες, καταγεγραμμένες ή μη, αφορούν επίσημα εγχειρίδια, βιβλιοθήκες, δημοτικές και ιδιωτικές, λαογραφικά μουσεία αλλά και έργα Ελλήνων και ξένων λογοτεχνών.

Ως συγγραφέας ταυτίζεστε περισσότερο με κάποιους εκ των ηρώων σας και αν ναι, ποιος είναι ο αγαπημένος σας σε αυτό το νέο βιβλίο;

Αγαπώ πολύ την γιαγιά Μαριγώ γιατί ήταν η προσωποποίηση της αγάπης και της καλοσύνης. Ήταν το αερικό, το αγαθό στοιχείο αλλά ταυτόχρονα η γενεσιουργός δύναμη που δάμαζε τα πάντα.

Ποιο είναι το μήνυμα που θέλετε να περάσετε μέσα από το «Ψωμί καθάριο»; Τι θέλετε να … ψιθυρίσετε στον αναγνώστη;

Κάθε βιβλίο έχει πολλές αναγνώσεις, διαφορετικούς αποδέκτες, άλλες αναφορές. Το «Ψωμί Καθάριο» δύναται να προσεγγίσει τον οιονδήποτε με τον τρόπο που εκείνος αντικρίζει την αλήθεια του. Ξέρετε, σημασία δεν έχει πάντα αυτό που γράφεις, αλλά ο τρόπος υποδοχής ή αποδοχής ενός εκάστου. Το ψωμί, ανάγκη πανανθρώπινη και ζητούμενο, απασχολεί σε καθημερινή βάση μεγάλη μερίδα του πλανήτη. Οι σημερινοί πρόσφυγες που γυρνούν τον κόσμο από συγκυρίες πολιτικές, έχουν την ίδια περίπου αντιμετώπιση στην αποδοχή τους μ΄ εκείνη των προγόνων μου. Ένας αέναος κύκλος, που πραγματικά δεν ξέρω, αν καταφέρει να μας κάνει σαν είδος κάποτε πιο σοφούς.

Η Σμύρνη στα βιβλία, στον κινηματογράφο, αλλά και γενικότερα στην τέχνη ασκεί ιδιαίτερη γοητεία ακόμη και σήμερα. Ποιο είναι το μυστικό κατά της γνώμη σας; Είναι μόνο το συλλογικό αδικαίωτο και η συλλογική πληγή ή και κάτι επιπλέον;

Βρισκόμαστε σαν χώρα και σαν λαός σε ένα σταυροδρόμι. Η Ανατολή ασκεί πάνω μας την γοητεία του μυστηρίου της ενώ η Δύση μας μυεί στον ορθολογισμό. Έχουμε δυο πρόσωπα και δυο ταυτότητες, κυρίως εκείνοι που οι δεσμοί τους με την Ιωνία είναι άρρηκτοι. Το μέγεθος εκείνης της Καταστροφής στην προκυμαία της Σμύρνης επισύρει ευθύνες και καθόλου τυχαία δεν υπήρξε. Σε πολιτικό επίπεδο αυτά. Οι απλοί άνθρωποι πλήρωσαν τον φόρο του αίματος κι ας δήλωναν αδαείς. Η Τέχνη, υπήρξε πάντα συνεπίκουρος στις μεγάλες στιγμές, το συλλογικό ασυνείδητο όπως πολύ σωστά αναφέρατε, έλκει και δημιουργεί.

Η Πάτρα είναι επίσης ένα άλλο κεφάλαιο. Δεν θα έλεγα ότι είναι και τόσο ευνοημένη από τη λογοτεχνία ως τόπος υποδοχής ιστοριών. Είναι και αυτό μια πρόκληση; Και τελικά είναι ευκολότερο ή δυσκολότερο να μιλάς για μια πόλη όταν τη ζεις ούσα κάτοικός της;

Η Πάτρα είναι ο τόπος που γεννήθηκα και μεγάλωσα, τόπος των ονείρων μου και της καθημερινότητάς μου. Δεν γίνεται να μην την αγαπώ. Τα περισσότερα βιβλία μου με τον ένα ή τον άλλο τρόπο την φιλοξενούν ή δραστηριοποιούνται εντός της, γιατί είναι η προέκταση της σκέψης μου. Τόσο απλά. Επιπλέον η ιστορία της και τα δρώμενα ανά εποχή υπήρξαν πολύ σημαντικά κι ήταν μια ευκαιρία να τα προβάλω μέσα από το μυθιστορηματικό είδος. Το «Λευκό βαθύ» είναι ένα βιβλίο που οι Πατρινοί αξίζει να διαβάσουν γιατί θα γνωρίσουν την πόλη τους την εποχή του 1940 ενώ το «Ψωμί Καθάριο» αφορά την Μικρασία και την ζωή των προσφύγων, στο νότιο κυρίως τμήμα της πόλης, ανάμεσα στον Γλαύκο και τον Διακονιάρη, από τότε έως και σήμερα.

Ένα από τα βιβλία σας, το «ο γάτος με το ψάθινο καπέλο» εντάχθηκε στο βιβλίο της γλώσσας της Δ. Δημοτικού. Φαντάζομαι ότι αυτό θα ήταν μια από τις πολύ «γεμάτες» από χαρά στιγμές της πορείας σας μέχρι σήμερα.

Η συγγραφή, μου έχει δώσει πολλές χαρές, μια δυνατή στιγμή ήταν κι αυτή. Δεν μπορούσα να το πιστέψω. Είναι ιδιαίτερα τιμητικό για μένα και αποτελεί έναν από τους λόγους που μπαίνω στις σχολικές αίθουσες κι επικοινωνώ με τα παιδιά.

Παιδικό βιβλίο ή μυθιστόρημα; Ποιο είδος σας εκφράζει τελικά περισσότερο;

Eκ των πραγμάτων φαίνεται πως μου είναι πιο εύκολο να συνομιλώ μέσα από τα γραπτά μου με ενήλικους αναγνώστες, από τον αριθμό των βιβλίων μου που απευθύνονται σε αυτούς. Ωστόσο κάποιες φορές, πολύ τρυφερές, γίνομαι το παιδί που ήμουν κάποτε ή που κρατώ μέσα μου με πείσμα και τότε μπορώ να σκεφτώ με την ωριμότητα της ηλικίας μου και την αγνότητα της μικρής Παναγιώτας, για να σκαρώσω μια περιπέτεια με τις προεκτάσεις που απαιτεί. Οι μικροί αναγνώστες είναι αδέκαστοι κριτές. Οφείλουμε να χρησιμοποιούμε σωστά την γλώσσα και η αλήθεια να ακουμπά γερά και με τα δυο πόδια της στη γη. Άλλωστε στο παραμύθι γίνονται οι μεγαλύτερες αποκαλύψεις ντυμένες με το λούστρο της αθωότητας.

Φαντάζομαι μετά από τόσα βιβλία έχετε κατασταλάξει στο λογοτεχνικό ύφος. Έχει περάσει ποτέ απο το μυαλό σας μια μεγάλη ανατροπή; Το να γράψετε ένα θρίλερ για παράδειγμα…

Και να ήθελα δεν θα μπορούσα να αλλάξω πολλά πράγματα, να κάνω ίσως αυτή την ανατροπή, όχι θεματικά αλλά ως προς το ύφος. Οι λέξεις βγαίνουν αβίαστα, τοποθετούνται η μια πλάι στην άλλη και δημιουργούν την μεγάλη εικόνα που πραγματικά δεν ξέρω αν θέλω ή αν μπορώ να την διαφοροποιήσω. Άλλωστε όσον αφορά το περιεχόμενο, το θέμα που πραγματεύεσαι κάθε φορά, σε βρίσκει, δεν το βρίσκεις. Υπάρχει ένα ρεύμα συγκίνησης, μια ομολογία, κάποια εικόνα ή προσωπικές αναφορές, κάτι σε κεντρίζει με επιμονή και ξεκινάει το ταξίδι.

Ποιοι είναι οι αγαπημένοι σας συγγραφείς; Αυτοί που λειτούργησαν ως κινητήριος δύναμη για να γράψετε και αυτοί που δεν υπάρχει περίπτωση να βγάλουν βιβλίο και να μην το αγοράσετε;

Ο Παπαδιαμάντης υπήρξε ανέκαθεν το σημείο αναφοράς μου. Ο Καζαντζάκης επίσης. Είμαστε προικισμένη χώρα σε συγγραφείς αξιόλογους όχι μονάχα του παρελθόντος αλλά και σήμερα. Αγαπώ την Ρόζαμουντ Πίλτσερ και τον «Γυρισμό» της, την Παυλίνα Σίμονς με τον «Μπρούτζινο καβαλάρη» της, «Το πιο λευκό λουλούδι» του Γκράχαμ Μπρένταν, «Τον Θεό των μικρών πραγμάτων» της Αρουντάτι Ρόη. Λατρεύω τον Μάρκες. Η Αλιέντε αν έγραφε σημείωμα για τα ψώνια της στον μανάβη θα το αγόραζα, γιατί είμαι σίγουρη πως εκείνο το σπρτόζικο αστείο της κάπου θα κρυβόταν ανάμεσα στα ζαρζαβατικά, αφού ξέρει να γράφει τα πιο συγκλονιστικά γεγονότα με τρόπο σαγηνευτικό και ανάλαφρο.

Πόσο κόπος και πόση απόλαυση είναι η γραφή; Πόσο σας παίρνει να γράψετε ένα μυθιστόρημα και τι είναι πιο απολαυστικό; Η διαδρομή και η γέννηση των ηρώων ή το να το παίρνεις στα χέρια σου και να αρχίζει το ταξίδι για τους αναγνώστες;

Ο χρόνος που απαιτείται για το κάθε μυθιστόρημα είναι διαφορετικός, δεν μπορώ να τον καθορίσω επακριβώς. Υπάρχουν έργα που πήραν χρόνια κι άλλα που γράφτηκαν σαν μια ανάσα. Το ιστορικό μυθιστόρημα απαιτεί περισσότερο ψάξιμο και είναι σημαντικό να μην αυτοαναιρούνται οι πληροφορίες ή χαρακτηρίζονται ανεπαρκείς κι ακόμα χειρότερα να μην προσχωρούν στο πεδίο του θρύλου, γιατί αυτό καθιστά τον δημιουργό αναξιόπιστο. Η διαδικασία της συγγραφής δικαίως παραλληλίζεται με μια γέννα. Όλα τα συναισθήματα που βιώνουν οι ήρωες φιλτράρονται από την προσωπικότητα αυτού που τους έφτιαξε. Συνεπώς θα κλάψεις αληθινά, θα γελάσεις με την καρδιά σου, θα μπεις στον πυρήνα της ιστορίας και στα όνειρα των ανθρώπων που πλαισιώνουν το έργο σου. Ναι, θα πάρεις και τις αποστάσεις σου, αλλά οφείλεις να είσαι δίκαιος και να αιτιολογείς κάθε τι που συμβαίνει, με τον τρόπο εκείνης της ελευθερίας, που θα παρέχει σ΄ αυτόν που το διαβάζει την δική του ανάγνωση στα γεγονότα. Όταν όλο αυτό αποτυπώνεται στο χαρτί, είναι μαγικό και νιώθεις σαν να προσκομίζεις νεογέννητο σε χέρια άγνωστα. Έχεις την αγωνία αν θα το αγαπήσουν, αν θα το κανακέψουν ή μην τυχόν και δε σκύψουν να διαβάσουν τα εσώψυχά του με τον τρόπο που θα ήθελες εσύ ή με την εντιμότητα του αναγνώστη.

Να υποθέσω ότι έχετε ξεκινήσει ήδη το επόμενο βιβλίο; Θα μας μαρτυρήσετε το θέμα;

Το επόμενο βιβλίο έχει σχεδόν ολοκληρωθεί. Κάποιες λεπτομέρειες χρειάζεται να δουλευτούν ακόμα. Είναι εννιά νουβέλες ουσιαστικά με κοινό παρονομαστή την γυναικεία υπόσταση. Εννιά σπουδαίες γυναίκες εμφανίζονται από διάφορες γεωγραφίες για να μας μυήσουν στον πολιτισμό, τα πιστεύω, τις δοξασίες και τα θέλω τους. Άλλες κυνηγημένες από το ίδιο το σπίτι τους, άλλες εξόριστες από πολιτικές συγκυρίες, κάποιες έτοιμες για θυσία στον βωμό της παράδοσης, της χειραγώγησης, της εμπορίας. Πλούσιες ή φτωχές, μορφωμένες ή όχι θα δούμε αν βρήκαν το σθένος να αντισταθούν στο πεπρωμένο τους και πως ορίζεται αυτό από την κάθε μια τους.

Η συγγραφέας

Η Παναγιώτα Σμυρλή ασχολήθηκε με τα Οικονομικά και για χρόνια ισορροπούσε ανάμεσα στους αριθμούς και την τέχνη του λόγου γράφοντας άρθρα, δοκίμια και διηγήματα για μικρούς και μεγάλους, ενώ βραβεύτηκε σε φιλολογικούς διαγωνισμούς στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Απέσπασε το Πανευρωπαϊκό βραβείο διηγήματος με το διήγημα «Σπασμένο ρόδι.» Τώρα η λογοτεχνία είναι η κύρια ασχολία της.

Έργα της:

Ανθείας 201, μυθιστόρημα, εκδόσεις Εντός (Βραβείο Κύκλου Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου για τη νεανική ηλικία.)

Ο γάτος με το ψάθινο καπέλο, μυθιστόρημα, εκδόσεις Καστανιώτη (εντάχθηκε στη γλώσσα της Δ΄ τάξης δημοτικού.)

Έρωτας ποταμός, μυθιστόρημα, εκδόσεις Εμπειρία Εκδοτική.

Τα Τζοβαϊρια της αγάπης, συλλογή διηγημάτων, εκδόσεις Εμπειρία Εκδοτική.(Διακρίσεις από Αφγανιστάν, Ινδία, σύλλογο Σμυρναίων.)

Εφτά φεγγάρια, μυθιστόρημα, εκδόσεις Εμπειρία Εκδοτική.

Η σφυρίχτρα της Στέφης, παραμύθι, εκδόσεις Εμπειρία Εκδοτική.

Έχει συμμετοχή σε συλλογικά έργα των εκδόσεων Ψυχογιός, Εμπειρία Εκδοτική.

ΤΟ ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ

Σμύρνη-Πάτρα. Ένας αιώνας σαν σε μια εκπνοή…
«Ανατολικός άνεμος» λεγόταν το αγαπημένο
άλογο του βασιλιά Σολομώντα. Ένας ανατολικός άνεμος κάλπαζε τώρα καταπάνω μου…
Σ’ αγαπώ. Σε κοιτάζω που γεννιέσαι κάτω
απ’ τα μάτια μου, κάτω από τα δάχτυλά μου,
γιατί τώρα σου χαϊδεύω το πρόσωπο για να
μου ανήκεις σε κάθε μνήμη… Με λένε Μαριγώ,
Σοφίκα, Χαρικλή, Ευρύκλεια, Ασημέλεια, Σάρα.
Είμαι ο Πέτρος, ο Νικόλας, ο Εζρά, ο Μιχαήλ.
Και ο Αχμέτ είμαι. Τι, θαρρείς σε λησμόνησα;
Τούτη η θάλασσα είναι μέσα μου, δε γίνεται να
μου την πάρει κανείς…
Η Μαριγώ το ψωμί το βρήκε τυλιγμένο στο
λινό πεσκίρι με την μπιρμπιλωτή δαντέλα, που
έμοιαζε με το άχραντο κομποσκοίνι του ασκητή, αυτό που έδεσε τις προσευχές με τα πάθη
που δε βίωσε. Άρτος ευλογημένος, πιασμένος
με το προζύμι του Δείπνου του Μυστικού, εκείνου των απλοϊκών ανθρώπων όπου τον έχρισαν με τον όσιο ιδρώτα και χώμα ανόθευτο.
Ψίχα, ψυχή, κόρα σκληρή, καθαγιασμένη από
τον κάματο. Ψωμί που μυρίζει αντίδωρο μετά
από μεταλαβιά. Ψωμί καθάριο…