Σκοτώνουν τα άλογα όταν γεράσουν…

Η κρίση της πανδημίας του covid-19 ανέδειξε την ανορθολογική κατανομή των παγκόσμιων πόρων σε βάρος των δημόσιων αγαθών, όπως αυτό της υγείας των πολιτών, με συνέπεια η διεθνής κοινότητα να είναι σήμερα ευάλωτη στον τρόπο πρόληψης και αποτελεσματικής αντιμετώπισης της πανδημίας.

Αυτή η λαθεμένη πολιτική επιλογή έχει ως αποτέλεσμα την αγωνιώδη προσπάθεια των αρμόδιων φορέων για την όσο το δυνατόν πιο επίπεδη εξέλιξη της καμπύλης της πανδημίας, με στόχο την «αγορά χρόνου», έτσι ώστε να αποφεύγεται το μακάβριο δίλημμα της διαλογής «ποιος θα ζήσει και ποιος θα πεθάνει», καθώς ο ταχύτατος τρόπος εξάπλωσης του ιού δοκιμάζει τα όρια ανοχής των ελλιπών εθνικών υγειονομικών συστημάτων.  

Η κρίση της πανδημίας φανέρωσε ακόμη ότι η ανθρώπινη ζωή εξαρτάται πρώτιστα από την οικονομία, τη δημοκρατία, και την τεχνολογία. Εδώ ο όρος «δημοκρατία» χρησιμοποιείται για να συνοψίσει μια σειρά παράγοντες όπως η προσωπική ελευθερία, οι ανθρώπινες σχέσεις, η ποιότητα ζωής κ.λπ. Ειδικότερα, λόγω της τεχνολογικής υστέρησης στην αντιμετώπιση της νόσου, η οικονομία και η δημοκρατία χρησιμοποιούνται ως κεντρικά εργαλεία για την «αγορά χρόνου». Μόνο που αυτός ο χρόνος είναι πολύτιμος μεν, αλλά πάρα πολύ ακριβός δε, καθώς η αγορά του σε επιμέρους χώρες στοιχίζει αρκετά δισεκατομμύρια, ενώ σε επίπεδο πλανήτη ανέρχεται σε μερικά τρις, με τελικό αποτέλεσμα το κλείσιμο πολλών επιχειρήσεων, και τη δραματική αύξηση της ανεργίας (ενώ η παροχή επιδομάτων καθίσταται κεντρικό στοιχείο της βραχυπρόθεσμης οικονομικής πολιτικής). Η κρίση του covid-19 αποθέωσε την αξία της ανθρώπινης ζωής ως ο ακρογωνιαίος λίθος της οικονομίας και της κοινωνίας και έδειξε πως όταν η ζωή απειλείται άμεσα, τότε καταρρέουν όλα τα οικονομικά «χρηματιστήρια αξιών» σε ελάχιστο χρόνο.

Ταυτόχρονα, η απόκτηση αυτού του ολίγου παραπάνω πολύτιμου χρόνου κοστίζει σε απώλεια δημοκρατίας, η οποία εκφράζεται ποικιλοτρόπως, όπως με τη διακοπή των κοινωνικών σχέσεων, την απομόνωση των ανθρώπων, την έξαρση ψυχικών νοσημάτων, την αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας, και την παραμέληση της φροντίδας μοναχικών πολιτών, όπως υπερήλικων, ατόμων με σοβαρές παθήσεις, αστέγων, και των ευρύτερα περιθωριοποιημένων κοινωνικά ομάδων. Συνοψίζοντας, η προστασία της ανθρώπινης ζωής από την πανδημία λειτουργεί ως στρατηγικός στόχος ανταγωνιστικά (trade off) ως προς τους άλλους δύο στρατηγικούς στόχους βελτίωσης της ανθρώπινης ζωής, δηλαδή εκείνους της οικονομίας και της δημοκρατίας. Όσο πάμε να «πιάσουμε» τον έναν, απομακρύνονται οι άλλοι δύο. Και βέβαια δεν είναι μόνο αυτά τα δύο «κόστη». Η κοινωνική απομόνωση του μισού περίπου πληθυσμού της γης σήμερα, μπορεί να αποτελέσει «καλό παράδειγμα» για τον όποιο υπερφιλόδοξο δικτάτορα αύριο να χρησιμοποιήσει τον «φθηνό» βιολογικό πόλεμο, αντί του πυρηνικού, για να καταστρέψει την παγκόσμια οικονομία και τη δημοκρατία.

Είναι προφανές ότι κανείς δεν επιθυμεί να πεθάνει. Όλοι προσπαθούμε να αγοράσουμε παραπάνω χρόνο: τα κοινωνικά συστήματα, τα υγειονομικά συστήματα, οι πολιτικές ηγεσίες, οι εθνικές οικονομίες, οι επιχειρήσεις και πάνω από όλα εμείς οι μεμονωμένοι άνθρωποι, καθώς μέρα με τη μέρα ξοδεύουμε το αρχικό πολύτιμο κεφάλαιο της υγείας μας. Προσπαθούμε να επιμηκύνουμε τον κύκλο ζωής μας, χρησιμοποιώντας ως εργαλεία την οικονομία, την τεχνολογία και τη δημοκρατία, με τις όποιες αντιφάσεις που υπάρχουν ανάμεσα σε αυτά τα εργαλεία. Υπ’ αυτήν την οπτική γωνία απεχθανόμαστε την κάθε αιτία θανάτου. Βέβαια πάνω από 50 εκατομμύρια άνθρωποι κάθε χρόνο δεν τα καταφέρνουν να επιμηκύνουν τον κύκλο ζωής τους. Σχεδόν τα 2/3 των συνολικών θανάτων οφείλονται σε καρδιολογικές ασθένειες (18 εκατ.), σε καρκίνους (10 εκατ. περ.) και σε αναπνευστικά νοσήματα (σχεδόν 7 εκατ.), δηλαδή είναι με άλλα λόγια τα περίφημα «υποκείμενα νοσήματα» που ακούμε στις σχετικές ειδήσεις για τον κοροναιό. Επιπλέον, το 50% περίπου των θανάτων παγκοσμίως συμβαίνουν σε άτομα από 70 ετών και άνω.

Συνεπώς, δεν είναι ιδιαιτερότητα του Covid-19 το γεγονός ότι στοχεύει τους ηλικιωμένους και τα άτομα με τα «υποκείμενα νοσήματα». Απλά, όσο γερνάμε, ξοδεύουμε όλο και περισσότερο το αρχικό κεφάλαιο της υγείας μας, σε συνδυασμό με την αύξηση της πιθανότητας εμφάνισης «υποκείμενων νοσημάτων», λόγω της κακής ποιότητας ζωής (π.χ. ως απόρροια της οικονομικής κρίσης), οπότε κάθε επιπλέον χρόνος ζωής που κερδίζουμε, είναι συνυφασμένος με ένα μεγαλύτερο ρίσκο επιβίωσης. Άρα, οι όροι και οι κίνδυνοι επιβίωσης διαφοροποιούνται σημαντικά με βάση τον τρόπο ζωής, τον οικονομικό παράγοντα/ εισόδημα, την ηλικία και τη γεωγραφική περιοχή. Οι εν λόγω παράγοντες βέβαια λειτουργούν ταυτόχρονα και συνδυαστικά.

Είναι χαρακτηριστικό για παράδειγμα ότι τα παιδιά που ζουν στην υπο-Σαχάρια Αφρική κινδυνεύουν 15 φορές περισσότερο να πεθαίνουν στα πέντε πρώτα χρόνια της ζωής τους, σε σχέση με εκείνα που ζουν στις οικονομικά ανεπτυγμένες χώρες (πάνω από πέντε εκατ. παιδιά μέχρι πέντε ετών πεθαίνουν ετησίως στον πλανήτη μας). Δυστυχώς είναι και αυτά δεδομένα της «κανονικότητας» που είχαμε ή θα «θελήσουμε» ενδεχομένως να έχουμε και στο μέλλον.

Οι βασικές αιτίες θνησιμότητας του παγκόσμιου πληθυσμού σχετίζονται πρώτιστα με την ποιότητα διατροφής, το βιομηχανοποιημένο τρόπο ζωής (lifestyle) που παράγει στρες και ανεπαρκή σωματική άσκηση, τη μόλυνση του περιβάλλοντος (αέρας, νερό κ.λπ.), και βέβαια την οικονομική ανέχεια (π.χ. ανεργία, μισθοί και συντάξεις κάτω από το ελάχιστο όριο αξιοπρεπούς διαβίωσης), η οποία υποβαθμίζει σημαντικά την ποιότητα ζωής, μειώνει το προσδόκιμό της (life expectancy at birth) και οδηγεί σε ένα αργό από χρονικής άποψης θάνατο, ο οποίος δεν προσελκύει το άμεσο ενδιαφέρον της κοινωνίας και των μεγάλων μέσων μαζικής ενημέρωσης, οπότε δεν έχει το πολιτικό κόστος μιας πανδημίας. Ίσως ο Covid-19 να είναι η πιο «πολιτικοποιημένη» μέχρι σήμερα πανδημία που προξενεί «παγκοσμιοποιημένο θάνατο», γι’ αυτό και σημαντικό ρόλο διαδραματίζει ο παράγοντας της επικοινωνίας.

Δυστυχώς, ο κύκλος ζωής του covid-19 έχει σχετικά μεγάλη διάρκεια. Ενώ εμφανίζει ταχύτατη εξάπλωση με γρήγορη ανοδική πορεία της καμπύλης του, η κάθοδός της είναι πιο αργή και κάπως βασανιστική με μεταπτώσεις, ενώ ελλοχεύει ο κίνδυνος επανεμφάνισής του, τόσο σε μεμονωμένους ανθρώπους που έχουν ήδη νοσήσει, όσο και κυρίως μαζικά ως ένα νέο κύμα πανδημίας. Ταυτόχρονα, η απομόνωση, ενώ προστατεύει σημαντικά τη δημόσια υγεία, εμποδίζει την ανάπτυξη του φαινομένου της «ανοσίας της αγέλης».

Όσο επιμηκύνεται ο κύκλος ζωής του ιού, τόσο θα αυξάνονται οι απώλειές μας από άποψη οικονομίας και δημοκρατίας, άρα τόσο θα επιδεινώνονται οι συνθήκες ζωής μας, είναι δηλαδή ένα πολύ δύσκολο και σύνθετο πρόβλημα. Φαίνεται λοιπόν πολύ λογική η συζήτηση και ο προβληματισμός που αναπτύσσεται στην παρούσα φάση σε πολλές χώρες για τις προϋποθέσεις σταδιακής αποκλιμάκωσης της καραντίνας, η οποία βέβαια στην εφαρμογή της είναι μια πολύ πιο δύσκολη στρατηγική από εκείνη της κοινωνικής απομόνωσης και της «ατομικής ευθύνης» και απαιτεί τη συστηματική εκπαίδευση των πολιτών στο νέο περιβάλλον της «συγκρατημένης κοινωνικότητας».

Επίσης, για τη συντονισμένη αντιμετώπιση της πανδημίας απαιτείται η συνεργασία των κρατών και η παύση των εμπορικών και των κάθε λογής πολέμων (χαρακτηριστικός ήταν ο πόλεμος για το υγειονομικό υλικό). Όσο πιο γρήγορα αναπτυχθεί η διεθνή συνεργασία στην αντιμετώπιση της νόσου, η οποία επιβάλλεται και από τον ασύμμετρο κύκλο ζωής του ιού στις επιμέρους χώρες, τόσο πιο γρήγορα η τεχνολογία θα ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του ανθρώπου (ανακάλυψη εμβολίου), και τόσο μικρότερες θα είναι οι απώλειες στην οικονομία και τη δημοκρατία (δυστυχώς παρατηρείται μη ικανοποιητική αξιοποίηση της τεχνολογίας σε περιόδους «κανονικότητας»).

Επιπρόσθετα, η παγκόσμια κοινότητα και η εκάστοτε πολιτική διακυβέρνηση οφείλει να αντιμετωπίζει με την ίδια ευαισθησία όλους τους κινδύνους και τις απειλές κατά της ανθρώπινης ζωής, όπως δείχνει τώρα στην περίπτωση του Covid-19. Το ενδιαφέρον της θα πρέπει να είναι σφαιρικό και να αφορά με την ίδια ένταση όλες τις απειλές της ανθρώπινης ζωής, για παράδειγμα και αυτή του covid-19, αλλά και των τροχαίων ατυχημάτων (1,3 εκατ. ετήσιοι θάνατοι παγκοσμίως και 700 στην Ελλάδα), ή της γρίπης, που τις έχουμε δυστυχώς αποδεχτεί ως «κανονικότητα» και ως στοιχείο της καθημερινότητάς μας.

Το κεντρικό μήνυμα από την παραπάνω ανάλυση είναι σαφές: η ανθρώπινη ζωή είναι το υπέρτατο αγαθό. Η πολιτεία θα πρέπει να διασφαλίζει πλήρως στους πολίτες της το δημόσιο αγαθό της υγείας σε ένα περιβάλλον, όπου η μόνη σταθερά πλέον είναι οι απροσδόκητες, ραγδαίες, και συχνά, ανεπιθύμητες, αλλαγές. Στο πλαίσιο αυτό, απολύτως απαραίτητη είναι η στενή συνεργασία των εθνικών υγειονομικών συστημάτων για την περαιτέρω ανάπτυξη όλων των δομών υγείας, πρώτα από όλα της πρωτοβάθμιας φροντίδας, για την αποτελεσματική αντιμετώπιση όλων των μορφών ασθενειών και απειλών που θέτουν σε κίνδυνο την ανθρώπινη ζωή.

Συνοψίζοντας, η επιμήκυνση της ανθρώπινης ζωής και η αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού (η οποία στο μέλλον δεν θα είναι εκθετική) δεν συνιστά σε καμία περίπτωση απειλή για την επιβίωση του ανθρώπινου είδους, σε αντίθεση με όσα ισχυρίζονται οι μαλθουσιανές απόψεις. Με την ορθολογική αξιοποίηση των φυσικών πόρων του πλανήτη και της τεχνολογίας, την φιλική προς το περιβάλλον οικονομική ανάπτυξη και τη διεθνή συνεργασία, όπως και τη στοχευμένη ανακατανομή του παγκόσμιου εισοδήματος με όρους δημοκρατίας, θα μπορούν να επιβιώσουν μελλοντικά αξιοπρεπώς όλοι οι άνθρωποι πάνω στον πλανήτη, ανεξαρτήτως φύλου, χρώματος και ηλικίας. Εξάλλου, ας σεβαστούμε το κεντρικό μήνυμα του Covid-19 που είναι η αλλαγή του τρόπου σκέψης, η αναθεώρηση του τρόπου ζωής και εν τέλει η αγάπη και ο σεβασμός της ίδιας της ανθρώπινης ζωής και υγείας.