Ο Μάης του ΄68 και οι Aphrodite΄s Child του Βαγγέλη Παπαθανασίου

Λίγο μετά την εκπνοή του Μάη, του μήνα που έφυγε από τη ζωή ο διεθνούς φήμης συνθέτης Βασίλης Παπαθανασίου και 54 χρόνια μετά από τον επαναστατικό γαλλικό Μάη του 1968 που συγκλόνισε την Ευρώπη και άφησε ανεξίτηλο ίχνος στο ηχογραφημένο έργο του, θα επιχειρήσουμε μια ματιά στα χρόνια εκείνα της δημιουργίας του που, κυρίως μέσα από το δημοφιλές στο εξωτερικό σχήμα του Aphrodite΄s Child (1968-1972), ανέδειξαν την αξιομνημόνευτη συνθετική και εκτελεστική του προσωπικότητα.

Η εμπειρία του Μάη του 1968 και η καταλυτική επίδραση στο έργο του αποτυπώθηκε καίρια στο δισκογραφικό του άλμπουμ «Fais que ton rêve soit plus long que la nuit» (τίτλος δανεισμένος από σύνθημα γραμμένο στους τοίχους του Παρισιού: «Κάντε το όνειρό σας μεγαλύτερο από τη νύχτα», στην ελληνική του μετάφραση),  που κυκλοφόρησε μόνο στη Γαλλία και στην Ελλάδα. Η ηχογράφηση έγινε το 1971 και το άλμπουμ με την υπογραφή του Βαγγέλη Παπαθανασίου κυκλοφόρησε το 1972 στη δισκογραφική εταιρεία Reprise με τον διαφωτιστικό υπότιτλο «Poeme Symphonique». Πρόκειται για ένα από τα πρώτα ηχητικά πειράματα του Παπαθανασίου που δημιούργησε ένα συναρπαστικό κολάζ συνδέοντας με έναν ιδιοσυγκρασιακά εμπνευσμένο τρόπο επιμέρους στοιχεία όπως ηχητικά αποσπάσματα από τις ταραχές στους δρόμους, πυροβολισμούς, εκρήξεις, αποσπάσματα ειδήσεων, προφορικό λόγο, τραγούδια διαμαρτυρίας, χορωδιακά μέρη, γαλλικά chanson, μπολιασμένα από τα  ηλεκτρονικά ονειρικά ηχοτοπία του ίδιου. Η επεξεργασία του υλικού στο στούντιο ήταν υποδειγματική διαμορφώνοντας την σκοτεινή, μελαγχολική και καθηλωτική ατμόσφαιρα του δίσκου. Στο εγχείρημα συμμετείχε μια πλειάδα μουσικών, μεταξύ των οποίων οι Χάρης Χαλκίτης και Michel Ripoche, με τους οποίους ο Παπαθανασίου συνεργάστηκε στην ηχογράφηση του θρυλικού άλμπουμ «666» των Aphrodite΄s Child. Αξίζει να αναφερθεί ότι ένα ρεφρέν από αυτά που ακούγονται στο  «Fais que ton rêve soit plus long que la nuit», αργότερα ξαναεπεξεργάστηκε και διασκευάστηκε εκ νέου παίρνοντας τον τίτλο «Athenes Ma Ville» και συμπεριελήφθηκε στο άλμπουμ της Μελίνας Μερκούρη «Si Melina m'Etait Contée», που κυκλοφόρησε το 1973, αρχικά σε Καναδά και Γαλλία, από την Polydor. Στην εκδοχή αυτή παίζει ο Βαγγέλης Παπαθανασίου, ωστόσο οι στίχοι αναφέρονται στην ελπίδα για την πόλη της Αθήνας

Την περίοδο των αναταραχών ο Βαγγέλης Παπαθανασίου βρισκόταν με τους Aphrodite΄s Child ήδη στη Γαλλία όπου άρχιζε η λαμπρή διεθνής καριέρα του. Το σχήμα είχε σχηματιστεί στην Ελλάδα από τους Βαγγέλη Παπαθανασίου (keyboards, φλάουτα, βιμπράφωνο, όργανο), Ντέμη Ρούσσο (τραγούδι, μπάσο, ακουστική και ηλεκτρική κιθάρα) και Λουκά Σιδερά (ντραμς, τραγούδι). Τα μέλη του γκρουπ ως Papathamasiou Set είχαν ηχογραφήσει ήδη στην Ελλάδα το 1968 στον εκλεκτό δίσκο του Γιώργου Ρωμανού «In Concert and in Studio». Χωρίς το έτερο μέλος τους Αργύρη Κουλούρη (ηλεκτρική κιθάρα) που υπηρετούσε τότε στον στρατό, οι Aphrodite΄s Child ψάχνoυν την τύχη τους στο εξωτερικό και είχαν στόχο να μεταβούν στο Λονδίνο από το Παρίσι. Εγκλωβίζονται όμως στο Παρίσι λόγω της απεργίας των μέσων μεταφοράς και των κοσμοϊστορικών γεγονότων. Η επαφή τους με τα γεγονότα άμεση είχε ήδη ως τεκμήριο την τεράστια επιτυχία του τραγουδιού «Rain and Tears» των Aphrodite΄s Child που κυκλοφόρησε ως single τον Ιούλιο του 1968 φτάνοντας στην κορυφή των εμπορικότερων της Γαλλίας και κάνοντας τεράστια επιτυχία σε πολλές χώρες της Ευρώπης και στην Ελλάδα. Το κομμάτι έγινε σήμα κατατεθέν της εξέγερσης και ακουγόταν σε όλες τις πορείες. Οι στίχοι του τραγουδιού, γραμμένοι από τον 23χρονο τότε Γάλλο στιχουργό Boris Bergman (γνωστό από τις συνεργασίες του με τους Alain Bashung, Νάνα Μούσχουρη, Δαλιδά) δεν είχαν προσανατολισμό τη σύνδεση με τον Μάη του 1968, ωστόσο λειτούργησαν συνειρμικά κατά την περίοδο των ταραχών. Η μουσική του Παπαθανασίου, με προτροπή του παραγωγού της Philips Pierre Sberro, ουσιαστικά ήταν μια εμπνευσμένη ελεύθερη εκδοχή του κανόνα του Γερμανού μπαρόκ συνθέτη του 17ου αιώνα Johann Pachelbel, που το έργο του επηρέασε τον Μπαχ. Η εξαιρετική φωνητική ερμηνεία του Ντέμη Ρούσσου πραγματικά το απογείωσε. Το συγκεκριμένο κομμάτι ήταν το γερό χαρτί του πρώτου τους άλμπουμ με τίτλο «End of the world» που κυκλοφόρησε το 1968 στη γαλλική εταιρεία Mercury. Με ένα πολύχρωμο εξώφυλλο βγαλμένο κατευθείαν από την ψυχεδελική εικονογραφία, το άλμπουμ περιείχε μοναδικής ομορφιάς κομμάτια σε σύνθεση Παπαθανασίου και στίχους Bergman. Μικρά διαμάντια σαν το ομώνυμο κομμάτι με τη λυρική και μελισματική μουσική, το συμφωνικό ύφος και τις δυο φωνητικές εκρήξεις του Ντέμη Ρούσου, το «Don΄ t try to catch a river», ροκ κομμάτι με μελωδίες και εξαιρετικούς βαρείς ροκ ρυθμούς, το «Mister Thomas» με πηγή έμπνευσης το «Being For The Benefit Of Mr. Kite» των Beatles, το θαυμάσιο ποπ «Valley of sadness», το «The Shepherd and the Moon» με σαφείς επιρροές και προσαρμοσμένο από την ελληνική παράδοση, το «You Always Stand in My Way» σε πιο τραχείς αλλά πολύ ενδιαφέροντες ροκ δρόμους και δυο πιο εκτεταμένες χρονικά συνθέσεις, σπουδαίες στιγμές δημιουργίας στο πνεύμα της εποχής, το  «The grass is no green» με σαφή ψυχεδελικό, πρωτοποριακό προσανατολισμό, ευρηματικά εφέ, εξαιρετικές εναλλαγές και μια ονειρική, αιθέρια αίσθηση, και το «Day of the fool» με τη δραματική ερμηνεία του Ρούσου και το υποβλητικό κλίμα της μουσικής από τα πλήκτρα, στελέχωσαν το μουσικό υλικό ενός άλμπουμ που αποτέλεσε έκπληξη συνδυάζοντας την αγγλική ψυχεδελική ποπ και ροκ με τον προοδευτικό ήχο, την μπαρόκ ποπ, τα ψήγματα από ελληνικά παραδοσιακά θέματα, τις συναισθηματικά φορτισμένες στιγμές και τη μεσοανατολικής προέλευσης και βυζαντινών ηχοχρωμάτων εξωτική φωνή του Ρούσσου.

Στο οπισθόφυλλο του δίσκου διαβάζουμε ότι ο πατέρας του Παπαθανασίου ήταν ζωγράφος και η μητέρα του τραγουδίστρια. Ο Vangelis μελέτησε ζωγραφική στη Σχολή Καλών Τεχνών αλλά αργότερα στράφηκε στη σκηνοθεσία ταινιών. Τελικά αποφάσισε να μελετήσει κλασική μουσική, με μέντορά του τον σπουδαίο συνθέτη Αριστοτέλη Κουντούρωφ. Όπως μας πληροφορεί η διακεκριμένη πιανίστρια Έφη Αγραφιώτη στο βιβλίο της «Αριστοτέλης Κουντούρωφ 1896-1969» (μουσικός εκδοτικός οίκος Παπαγρηγορίου-Νάκας, Αθήνα 1999), ο Κουντούρωφ ήταν δάσκαλος του Βαγγέλη Παπαθανασίου, που μελέτησε μαζί του μέσω ιδιωτικών μαθημάτων στα τέλη της δεκαετίας του 1950 και προς τον οποίο έτρεφε ιδιαίτερη στοργή ο Αριστοτέλης Κουντούρωφ. Ο Παπαθανασίου διατήρησε αλληλογραφία και ως κάποια εποχή του έστελνε ντοκουμέντα από τη δουλειά του, κάρτες και επιστολές για να χαίρεται. Η επιρροή της κλασικής αυτής παιδείας άλλωστε ήταν εμφανής στο έργο του Παπαθανασίου, τόσο στη μελωδική υπόστασή της όσο και στη συγκρότηση των συνθέσεών του.

Το δεύτερο άλμπουμ των Aphrodite΄s Child με τίτλο «It's Five o'Clock» που κυκλοφόρησε το 1970 στη Mercury, αποτελεί την πιο αδύναμη στιγμή από τις τρεις της δισκογραφίας τους. Περιλαμβάνει ωστόσο μερικά θαυμάσια τραγούδια όπως το ομώνυμο, τις μπαλάντες «Marie Jolie» και «Annabella», το «Let Me Love, Let Me Live» που τραγουδά ο Λουκάς Σιδεράς, ενώ όλος ο δίσκος, με μια ψυχεδελική ποπ σφραγίδα, χαρακτηρίζεται από την εξαιρετική δουλειά του Παπαθανασίου στα πλήκτρα και τις ξεχωριστές φωνητικές ερμηνείες του Ρούσσου.

Αναμφίβολα το κορυφαίο άλμπουμ του γκρουπ ήταν το «666» που κυκλοφόρησε το 1972 με σημαντική καθυστέρηση στη Vertigo, ενώ ήδη είχε σημάνει η διάλυση τους λόγω διαφωνιών των μελών, που πλέον ακολούθησαν τον προσωπικό τους δρόμο. Στην Ελλάδα το άλμπουμ κυκλοφόρησε το 1974 μετά την πτώση της χούντας. Το «666» σε μορφή διπλού δίσκου βινυλίου ήρθε να ταράξει τα νερά και να αποτελέσει μέχρι σήμερα επίλεκτο δείγμα της progressive rock. Βασισμένο στους στίχους του σκηνοθέτη Κώστα Φέρρη, αναπλάθει με έναν μοναδικό μυσταγωγικό και συνάμα εφιαλτικό τρόπο την ατμόσφαιρα της «Αποκάλυψης» του Ιωάννη και τα επεισόδιά της με έναν ανανεωτικό, «πειραγμένο» για τότε τρόπο, μέσα από το πρίσμα του σύγχρονου μύθου της εξέγερσης του Μάη του ΄68, του μεταίχμιου που βρέθηκε ο πολιτισμός και της συνθήκης μιας ομολογουμένως ροκ έκρηξης. Ο κεντρικός πυρήνας της «Αποκάλυψης», δηλαδή η διαρκής απόπειρα του Κακού να κυριαρχήσει στον άνθρωπο, βρίσκει υποδειγματικό μουσικό τρόπο να εκφραστεί στο ιδιοφυές αυτό εγχείρημα.

Το συγκρότημα πραγματικά μεγαλουργεί με τον Βαγγέλη Παπαθανασίου να βρίσκεται στο απόγειο της καλλιτεχνικής του γονιμότητας τόσο συνθετικά όσο και στα πλήκτρα. Η συνδρομή του Αργύρη Κουλούρη καθοριστική με μια καταιγιστική παρουσία στην ηλεκτρική κιθάρα, ήταν ικανή να προκαλέσει μέχρι και την απορία του σπουδαίου Eric Clapton ο οποίος αναρωτήθηκε ποιος ήταν αυτός που έκανε τέτοια κιθαριστική δουλειά. Ένα επιτελείο ξεχωριστών συμμετεχόντων άφησε το αποτύπωμά του με προεξέχοντες τον ζωγράφο Γιάννη Τσαρούχη που απαγγέλει με καθηλωτικό τρόπο ένα σύντομο κείμενο στα ελληνικά στο 15 δευτερολέπτων «Ofis» και την Ειρήνη Παπά στο «Infinity» σε μια σκανδαλώδη, παροξυσμική φωνητική ερμηνεία με μοναδική συνοδεία τα ντραμς και τα κρουστά του ίδιου του Παπαθανασίου, όπως υποστηρίζουν νεώτερες μαρτυρίες. Η Ειρήνη Παπά πραγματικά συγκλονίζει με την πρωτόγονη, δαιμονική και οργασμιακή δύναμη της ερμηνείας της δονώντας και κλιμακώνοντας την έτσι κι αλλιώς θεατρική ατμόσφαιρα του μουσικού έργου. Το συγκεκριμένο κομμάτι, λόγω της σχεδόν «πορνογραφικής» ερμηνείας της Παπά, όπως χαρακτηρίστηκε, στάθηκε αφορμή για την καθυστέρηση και τις αναβολές της έκδοσης του δίσκου. Μια πραγματική όπερα του σκότους, το «666» στέκεται επάξια δίπλα σε άλμπουμ όπως το «Ummagumma» των Pink Floyd ή δίσκους των Γερμανών Amon Duul II και των Can και συνδυάζει ιδανικά τα θραύσματα της ελληνικής παράδοσης και τους βυζαντινούς τρόπους με την προωθημένη και πρωτοποριακή μουσική άποψη του Παπαθανασίου. Ένα μεγαλειώδες στη σύλληψη και την υλοποίησή του έργο με απανωτές εκπλήξεις και κομμάτια που αναμετρήθηκαν επιτυχώς με τη λήθη και τον χρόνο: «The Four Horsemen», «Aegian Sea», «Babylon», «Τhe Lamb», «Altamont», «The Wedding Of The Lamb», «The Capture Of The Beast» και το σχεδόν εικοσάλεπτο, καταληκτικό «All the Seats Were Occupied», όπου συνοψίζεται κατά έναν ανεπανάληπτο τρόπο ότι προηγήθηκε με μορφή εξαιρετικής ροκ σουίτας. Μουσική επική και συνάμα λυρική, ποιητική, κρυπτική, προοδευτική, εκλεκτική, τελετουργική, συχνά σουρεαλιστική, με σπάνια εσωτερική ενέργεια και πολύ προχωρημένους για την εποχή αβανγκάρντ πειραματισμούς. Παρόλο το υψηλότατο ποιοτικό και αισθητικό επίπεδο του, αξίζει να υπογραμμιστεί ότι ο δίσκος έχει πουλήσει πάνω από 20 εκατομμύρια αντίτυπα. Η απήχηση του αριστουργηματικού αυτού δίσκου ήταν τεράστια τόσο στο μουσικόφιλο κοινό όσο και στους κύκλους της υψηλής διανόησης διεθνώς. Λέγεται ότι ο Σαλβαντόρ Νταλί σκεφτόταν σοβαρά να πραγματοποιήσει μια μεγαλειώδη εκδήλωση-χάπενινγκ σουρεαλιστικού περιεχομένου για την προώθηση του δίσκου στην Ισπανία του Φράνκο, κάτι που δεν πραγματοποιήθηκε τελικά.

Μετά τη διάλυση των Aphrodite΄s Child ο Βαγγέλης Παπαθανασίου ακολούθησε τη λαμπρή και πληθωρική δημιουργική διεθνή πορεία που τον κατέταξε στους πιο αναγνωρίσιμους και διακεκριμένους συνθέτες. Ωστόσο αυτά τα χρόνια, που δινόταν το έναυσμα αυτής της πορείας, είχαν τη μαγεία και την αξία τους. Το άρωμα του Μάη του ΄68 ήταν καθοριστικό αν και ο Παπαθανασίου, όπως όλα δείχνουν, αγάπησε εκείνο τον επαναστατικό Μάη μετά το «666». Παρόλα αυτά οι επιρροές και οι παλμοί του μήνα των ανατροπών και των ρηξικέλευθων ρήξεων πέρασαν στο έργο του γράφοντας μια από τις πιο χρυσές σελίδες του διεθνούς μουσικού στερεώματος.