Στερεοτυπάκια: Κάτι σάπιο υπάρχει στο Βασίλειο της Πατριαρχίας

Τοποθετώντας τη λέξη «πατριαρχία» στις μηχανές αναζήτησης διαβάζουμε, μεταξύ άλλων, πως «οι άντρες κρατούν την εξουσία και αποτελούν ηθικές ιδεολογικές αυθεντίες». Αντιλαμβανόμαστε πως αυτό το πρότυπο -ειρήσθω εν παρόδω το πρότυπο αυτό έχει επικρατήσει από την αρχαία Ελλαδική κοινωνία- έχει διαιωνιστεί και μέσα από τις κοινωνικές νόρμες αποτελεί μια καθημερινότητα, με τον κυρίαρχο ηγεμονικό λόγο να είναι αντρικός. Αυτή η αντίληψη αποτυπώνεται και μέσα από τη λογοτεχνία.

Η γυναίκα, ως αναγνώστρια, έχει περιοριστεί από τον αντρικό ηγεμονικό λόγο και αυτό φαίνεται έκδηλα μέσα από την λογοτεχνία, η οποία μέχρι τον προηγούμενο αιώνα ήταν γραμμένη από άντρες απευθυνόμενη σε άντρες (εξαιρείται η Τζέιν Όστεν). Η γραφή μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1960 ήταν προσαρμοσμένη στις ανδρικές θεωρήσεις για τις γυναίκες. Κάπου στα τέλη της δεκαετίας του 1960 ξεκινάει να έχει υπόσταση η φεμινιστική λογοτεχνική κριτική, η οποία περιέχει αρκετά στοιχεία μεταδομισμού (κυρίως από τον Φουκώ).

Για να γίνει πιο κατανοητό, η γλώσσα ήταν -και είναι- ένα πεδίο στο οποίο οι γυναίκες οφείλουν να αντισταθμίσουν το φαλλοκεντρικό πλαίσιο, διαμορφώνοντας το δικό τους γλωσσικό-λογοτεχνικό χώρο. Η γυναικεία γραφή, εν έτει 2023, καλείται να προβάλλει μητριαρχικά πρότυπα όχι ως αντιστάθμισμα στον πατριαρχικό λόγο, αλλά ως ένα αμοιβαίο κειμενικό ίχνος, που προτάσσει τη γυναικεία αναβάθμιση στη λογοτεχνική, και όχι μόνο, γραμματολογία.

Για να μην θεωρηθούμε δογματικοί, θα ήταν παράλογο να απορρίψουμε την αντρική γραφή και θεωρία. Το πιο σωστό θα ήταν να υπάρχει μια εξισορρόπηση ή μια διαφορετική αντιμετώπιση. Χάριν παραδείγματος, το γυναικείο σώμα είναι διαφορετικό από το αντρικό και η εκφραστικότητα νοημάτων που υπάρχει μέσα σε κάποιες τέχνες όπως είναι το θέατρο θα αποκρυπτογραφηθεί διαφορετικά από ένα γυναικείο σώμα και διαφορετικά από ένα αντρικό.

Μέχρι τώρα οι γυναικείοι χαρακτήρες είχαν αποδοθεί ως κάτι «άλλο» σε σχέση με τους αντρικούς προβάλλοντας τις γυναίκες ως μη φορείς συνείδησης, ως μη εαυτοί. Ουσιαστικά τις βλέπουμε ως αντικείμενα που εξ-υπηρετούν τον άντρα πρωταγωνιστή ή του κάνουν κακό. Αυτή η οπτική μειώνει την ουσιώδη εαυτότητα της γυναίκας και την απο-αυθεντικοποιεί. Αν δούμε λίγο πιο πέρα η αποαυθεντικοποίηση της γυναίκας, η αντρική λογοτεχνία διαρρηγνύει την υπαρξιστική οπτική που δημιουργήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1940 καθώς ο θηλυκός χαρακτήρας δεν είναι ένας ηθικός πράττων, αλλά ένας απροσδιόριστος υποτελής χωρίς κριτική συνείδηση.

Αξίζει να σημειωθεί πως η σεξιστική ιδεολογία προωθεί τη γυναίκα ως αντικείμενο που συνέχει το φαντασιακό αντρικό λόγο. Χαρακτηριστική είναι η ταινία Κραυγές και Ψίθυροι του Μπέργκμαν όπου στηλιτεύει το αντρικό φαντασιακό. Στη συγκεκριμένη ταινία, πέρα από την απεικόνιση της ζωής των τεσσάρων γυναικών επικρατεί η ηθική αποτύπωση της σημαντικότητας, με το κόκκινο ντεκόρ συμβολικά να δείχνει την αισθητική απόκλιση πως οι γυναίκες συνέχουν (είναι μέρος) στο κόκκινο ντεκόρ με ξεκάθαρους συμβολισμούς στο αίμα ως σύμβολο ζωής και θανάτου το οποίο διακόπτεται από το λευκό της παρθενίας, εντασσόμενα στο αισθητικό «όραμα» του καλλιτέχνη· ουσιαστικά ο Μπέργκμαν στηλιτεύει αυτή ακριβώς τη χρήση της γυναίκας από τη λογοτεχνία (και τον κινηματογράφο), δείχνοντας πως οι γυναικείες φιγούρες είναι σταθερές αμετάβλητες εικόνες -ντεκόρ του αντρικού φαντασιακού. Η συγκεκριμένη κόκκινη εικονοποιία εντάσσει στη γυναίκα μια γονιμοποιό δύναμη που, με τίμημα την αγνότητά της, συνέχει εξ αίματος την ιστορικοκοινωνικοπολιτική ποιητική.

Αντιλαμβανόμαστε πως στη λογοτεχνία υπάρχει ένα δυικό πρότυπο, το οποίο βασίζεται στον αντρικό ηγεμονικό λόγο και θέλει την γυναίκα να είναι καλή όταν είναι υπομονετική σύζυγος -κυρία -μητέρα, αντίθετα όταν δεν υπηρετεί καλά τον άντρα της προσδίδεται μια αποκλίνουσα διάσταση, γεροντοκόρη- στρίγγλα- μάγισσα. Έτσι βλέπουμε μνημειώδη έργα όπως η Θεία Κωμωδία ή η Οδύσσεια να μην αποτυπώνουν το εσωτερικό τη γυναικείας εμπειρίας και οι γυναίκες να είναι «οχήματα για την εξέλιξη του άντρα»

Συμπερασματικά ο πατριαρχικός λόγος προκαλεί μια αναστολή της θηλυκότητας, της κάθε γυναίκας, με σκοπό να εκτιμήσει τους αντρικούς δυναμικούς χαρακτήρες προκαλώντας συνεχώς μια ταύτιση με την αντρική συνείδηση, συνεχίζοντας έτσι την πατριαρχική ηγεμονική αντίληψη και δημιουργώντας γυναικεία πρότυπα που ως σκοπό θα έχουν να εξυπηρετούν μόνο τους άντρες.

Δημήτριος Ζαπάντης, θεατρολόγος, κριτικός θεάτρου