Η απογείωση προς την καταστροφή

Σε άρθρο μου με τίτλο «Η ΑΥΘΑΙΡΕΣΙΑ ΚΡΑΤΟΥΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΩΝ», (εφημ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ 4-3-19) που αφορούσε την αυθαίρετη δόμηση και πώς αυτή ευνοείται από τις εκάστοτε κυβερνήσεις και το σύνολο του πολιτικού προσωπικού της χώρας, είχα παρενθετικά αναφερθεί στο σύστημα της αντιπαροχής, μιας και είναι αυτό που έχει ενοχοποιηθεί για την πολεοδομική κατάντια της Πάτρας. Επειδή δεν συμμερίζομαι τη γνώμη αυτή των πολλών (είναι αλήθεια) για τούτο είχα δεσμευτεί να αιτιολογήσω την άποψή μου και το κάνω:

Για πρώτη φορά με το νομοθετικό διάταγμα της 19 Μαρτίου 1927 αναγνωρίζεται «η κατ΄ ορόφους ή διαμερίσματα ιδιοκτησία». Είναι φανερό πως την ανάγκη του διατάγματος αυτού επέβαλλε η ιδιοκτησιακή τακτοποίηση των διαμερισμάτων που παραχωρούνταν στους Μικρασιάτες πρόσφυγες στους αντίστοιχους προσφυγικούς συνοικισμούς όλης της χώρας. Μάλιστα στο άρθρο 7 του διατάγματος ορίζεται σαφώς πως «ο παρών νόμος εφαρμόζεται μόνον επι των οικοδομών τας οποίας είτε το δημόσιον είτε η επιτροπή αποκαταστάσεως προσφύγων είτε και ιδιώται ανήγειρον ή θέλουσι ανεγείρει εις προσφυγικούς συνοικισμούς».

Ομως δύο χρόνια αργότερα, με τον Νόμο 3741 του 1929 «αναγνωρίζεται η διηρημένη κατ΄ ορόφους ή μέρη αυτών ιδιοκτησία επι του αυτού οικοδομήματος», νόμος που φυσικά δεν περιορίζει την ισχύ του στους προσφυγικούς συνοικισμούς.

Ακριβώς αυτός ο νόμος θεωρώ πως είναι ο προάγγελος της αντιπαροχής, μιας διαδικασίας όμως που ξεκίνησε τουλάχιστον 25 χρόνια αργότερα στην Αθήνα πρώτα και στη Θεσσαλονίκη μετά, όταν τα οικοδομικά υλικά και ο εκσυγχρονισμός των μέσων επέτρεπαν πια πολυώροφες οικοδομές.

Στην Πάτρα έκανε την εμφάνισή του στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1950 όταν τον Μάϊο του 1957 εκδίδεται άδεια και αρχίζει η ανέγερση πολυώροφης οικοδομής στη διασταύρωση των οδών Ρήγα Φεραίου και Καρόλου.

Ακολουθούν: Τον Απρίλιο του 1958 πολυώροφη οικοδομή στη διασταύρωση των οδών Αθανασίου Διάκου και Κανάρη, τον Ιούνιο του 1959 στη διασταύρωση των οδών Γούναρη και Κανακάρη, τον Οκτώβριο του 1961 στην Πλ. Γεωργίου και Μαιζώνος, τον Μάρτιο του 1962 επί της οδού Ελληνος Στρατιώτου, και τον Μάϊο του 1962 η δεκαόροφη στην πλ. Ολγας και Μαιζώνος.

Ο τοπικός τύπος θριαμβολογεί. Χαρακτηριστικό το δημοσίευμα της εφημερίδας «ΕΘΝΙΚΟΣ ΚΗΡΥΞ» της 16-2-1959. (ανάτυπο 1)

Ο ΑΝΩΤΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΘΥΕΛΛΑ

Είναι η εποχή που ακόμα δεν έχει θεσμοθετηθεί ανώτατος επιτρεπόμενος αριθμός ορόφων και ανώτατο ύψος οικοδομών. Το ρυμοτομικό σχέδιο της πόλης περιορισμένο επιφανειακά μεταξύ της οδού Λευκωσίας στα ΒΑ και Διακονιάρη (σημερινή Ελ. Βενιζέλου) στα ΝΔ, δεν περιορίζει τα ύψη και τους ορόφους των οικοδομών παρά μόνο ανάλογα με το πλάτος της οδού στην οποία έχει πρόσωπο το οικόπεδο. Αυτά καθορίζονται σύμφωνα με τις διατάξεις του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού του 1955.

Οι πρώτες πληροφορίες για την πρόθεση του υπουργείου να καθορίσει ανώτατο επιτρεπόμενο αριθμό ορόφων 4, φτάνουν στην πόλη το 1960. Η αντίδραση των εκπροσώπων της πόλης (Τύπος, δημοτικοί παράγοντες, οικονομική και πνευματική ελίτ) είναι σφοδρή. Βρίθει ο Τύπος από δημοσιεύματα διαμαρτυρίας ενάντια στους μανδαρίνους του υπουργείου που «αδικούν την Πάτρα υπονομεύοντας το αναπτυξιακό της μέλλον». Επιτροπές δημιουργούνται, κάποιες με επικεφαλής ακόμα και τον δήμαρχο, που ανεβοκατεβαίνουν στην πρωτεύουσα για να πείσουν τους πολιτικούς να μη διαπράξουν αυτό το «έγκλημα» εναντίον της πόλης. Ακόμα και πνευματικοί άνθρωποι δημοσιεύουν επιστολές διαμαρτυρίας για τον πόλεμο που διεξάγεται από «ύποπτα κέντρα ενάντια στην ανάπτυξη της πόλης». (Ανάτυπο 2)

ΝΕΝΙΚΗΚΑΜΕΝ

Αποτέλεσμα των αντιδράσεων αυτών είναι το ΒΔ 13-11-1962 (ΦΕΚ 146Δ) το οποίο χωρίζει σε τομείς το υπάρχον τότε ρυμοτομικό σχέδιο της πόλης και ορίζει στον Α τομέα (δηλαδή στην κεντρική περιοχή της κάτω πόλης) ανώτατο αριθμό ορόφων επτα (7) απομειώνοντας τον αριθμό των ορόφων στους υπόλοιπους τομείς σε 6, 5, 4,3 και καταλήγοντας σε 2 στους ακραίους τομείς από το κέντρο. Ταυτόχρονα εξαιρεί τις τρεις πλατείες της πόλης (πλ. Γεωργίου, πλ. Ολγας, πλ. Υψηλων Αλωνίων) όπου επιτρέπει στο κάτω μέρος των δύο πρώτων πλατειών 8όροφα, και στα Ψηλαλώνια 7όροφα.

Ετσι η ανοικοδόμηση δια της αντιπαροχής που είχε ξεκινήσει δειλά μερικά χρόνια νωρίτερα, βρίσκει γήπεδο ανοιχτό στο κέντρο της πόλης. Γίνεται δηλαδή το ανάποδο απ' αυτό που γινότανε σχεδόν σ' όλες τις πόλεις της Ευρώπης, διατήρηση του ιστορικού κέντρου και ψηλά κτίρια στην περιφέρεια.

Φυσικά καμία πρόβλεψη από τους ιθύνοντες της πόλης για την προστασία των εκατοντάδων νεοκλασσικών οικοδομών που την προηγούμενη τουλάχιστον εκατονταετία είχαν ομορφήνει την πόλη.

Παρ' όλα αυτά η πόλη αντιδρά, θέλει ακόμα μεγαλύτερα ύψη.

ΟΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΤΑ «ΠΑΡΑΘΥΡΑ»

Το ΒΔ του 1969 απεριόριστο ύψος οικοδομών δεν επιτρέπει, τροποποιεί όμως τα όρια των τομέων του σχεδίου πόλεως δημιουργώντας ουσιαστικά έναν τομέα μεταξύ των εσχατιών του σχεδίου (ανατολικά της οδού Λευκωσίας και Δυτικά της οδού Β. Ηπείρου) οπου επιτρέπει ανώτατο αριθμό ορόφων 7. Επιβάλλει βέβαια Συντελεστές Δομήσεως σ' όλους τους τομείς του σχεδίου πόλης, συντελεστές που παρά το τεράστιο μέγεθός τους (4,9 στο κέντρο της πόλης) θα μπορούσαν να περιορίσουν τους συνολικούς όγκους των πολυκατοικιών. Με μια προϋπόθεση, να εφαρμόζονταν.

Περίεργες ερμηνευτικές εγκύκλιοι του υπουργείου ενίσχυαν την επιρροή διαφόρων παρεκκλίσεων αποδυναμώνοντας την εφαρμογή των συντελεστών δομήσεως. (Ενα έμπειρο μάτι μπορεί να διακρίνει σήμερα ακόμα και 8όροφα με μηδενικό ακάλυπτο χώρο. Τούτο σημαίνει έμμεσος συντελεστής 8).

Η αντιπαροχή και η εξ αυτής αισχροκέρδεια παίζει πια μπάλα «εν ού παικτοίς».

Το ιστορικό κέντρο της πόλης αλλάζει γρήγορα μορφή. Η πολυκατοικία αποτελεί το σήμα κατατεθέν της ανάπτυξης της πόλης, ο κάτοικος του διαμερίσματος σ' αυτήν επιδεικνύει την κοινωνική του ανέλιξη.

Η πόλη καταστρέφεται και ο τύπος -συνεπικουρούμενος από την πολιτική, οικονομική και πνευματική ελίτ- θαυμάζει τα αποτελέσματα.

Την ίδια περίοδο (1959-60) είχαν ξεκινήσει οι συζητήσεις για την επέκταση του σχεδίου πόλεως. Οταν ο πληθυσμός της Πάτρας έχει σχεδόν διπλασιαστεί σε σχέση με το 1929, που πραγματοποιήθηκε η τελευταία επέκταση. Χρειάστηκαν όμως έντεκα (11) ολόκληρα χρόνια μέχρι το πρώτο μεγάλο τμήμα της επέκτασης στην Α φάση της ανατολικομεσημβρηνής πλευράς της πόλης να πάρει την τελική του έγκριση. Ακολούθησαν η Α φάση της αρκτικής πλευράς το 1972, η Β! φάση της ανατολικομεσημβρηνής πλευράς το 1975 και τέλος η Β φάση της αρκτικής πλευράς το 1979. Επεκτάσεις που αύξησαν την επιφάνεια του σχεδίου πόλης κατά 13.200 στρέμματα (4.000 στρ το 1929 - 17.200 το 1979). Τεράστια επέκταση, υπερτετραπλασίασε την επιφάνεια του ρυμοτομικού σχεδίου της πόλης

Ομως…

Οι επεκτάσεις αυτές ήρθαν να ρυμοτομήσουν περιοχές της πόλης οι οποίες με τον έναν ή τον άλλο τρόπο είχαν σχεδόν πλήρως οικοδομηθεί. Ιδιαίτερα στις συνοικίες Ζαρουχλέϊκα, Ψαροφάϊ, Χαλκωματά, λόγω της γειτνίασής τους με την τότε «βιομηχανική περιοχή» ελάχιστες δυνατότητες απέμεναν στους πολεοδόμους να σχεδιάσουν τα νέα τμήματα της πόλης, ώστε αντικρίζοντάς τα η Πάτρα του 1928 (δηλαδή του Βούλγαρη) να μη ντρέπεται. Η αυθαιρεσία του κράτους και της δημοτικής αρχής περιοριζόταν στο ξεχείλωμα των -επονομαζομένων- οικισμών πρό του 1923, και η αυθαιρεσία των πολιτών (μάλλον δικαιολογημένα) πλειοδοτούσε στην «εν μία νυκτί» ανέγερση της κατοικίας όπου δεί. (Οπως πολύ εύστοχα μου είχε σχολιάσει τότε ένας φίλος τεχνικός «τούτα 'δώ (εννοεί τα σπίτια) τά 'ριξαν αεροπλάνα με αλεξίπτωτα και όπου κάτσανε»).

Το πολεοδομικό μέλλον της πόλης αυτές τις δύο δεκαετίες ('60 και '70) παίχτηκε ουσιαστικά στην τσόχα του «ΕΡΜΗ». Η δημοτική ηγεσία, συνεπικουρούμενη από την οικονομική και (δυστυχώς) την πνευματική ελιτ της πόλης έβαλε «υψηλούς» στόχους, και τους πέτυχε. Η μείωση των συντελεστών του 1978, η ΕΠΑ του 1983, η προστασία(;) των νεοκλασικών του Ν1577/1985 και φυσικά η ακόμα μεγαλύτερη μείωση των συντελεστών δεν ήλθαν μόνο με καθυστέρηση, ήλθαν «κατόπιν εορτής».

Η ενοχοποίηση της αντιπαροχής για την κατάντια της πόλης ήρθε να σκεπάσει τις ευθύνες όσων διαχειρίστηκαν την πολεοδομική «ανάπτυξη» της πόλης. Η αντιπαροχή κατέστρεψε την πόλη, φωνάζουν ακόμα και σήμερα αρμόδιοι και μη, υπεύθυνοι και ανεύθυνοι. Πόση υποκρισία...