Τέχνη, δόξα, χρήμα και αυτοκτονία - Μία ενδιαφέρουσα συζήτηση με τον ψυχίατρο και ποιητή Γιάννη Στρατούλια

Ποιες είναι οι καταστάσεις που μπορεί να οδηγήσουν έναν άνθρωπο στην αυτοκτονία;

Όλες οι αυτοκτονίες δεν έχουν το ίδιο κίνητρο, την ίδια αιτία. Υπάρχουν εκείνες που είναι απόρροια μίας σοβαρής ψυχικής διαταραχής και είναι η πλειοψηφία. Συνήθως είναι η βαριά κατάθλιψη που οδηγεί στην αυτοκτονία. Είναι επίσης το οξύ ψυχωτικό επεισόδιο, η ψύχωση  που εισάγει τον άνθρωπο σε έναν κόσμο ανοίκειο. Το άγχος που του προκαλεί αυτή η ανοικειότητα οδηγεί τον άνθρωπο στο να απαλλάσσεται από τη ζωή του. Υπάρχουν αυτοκτονίες που έχουν ως αιτία μία οικονομική καταστροφή ή μία μεγάλη απώλεια. Τέλος καταγράφονται οι παρορμητικές αυτοχειρίες και αυτές που αναφέρονται ως φιλοσοφικές αυτοκτονίες  στην ιστορία της φιλοσοφίας.

Ο τρόπος με τον οποίο αυτοκτονεί ένας άνθρωπος, δείχνει κάτι;

Δείχνει κάτι ή πολλά από τον ψυχισμό του. Ένας άνθρωπος που έχει υποστεί βία στη ζωή του θα αυτοκτονήσει με βίαιο τρόπο. Οι τρόποι αυτοκτονίας σε άνδρες και γυναίκες διαφέρουν. Οι γυναίκες κατά κανόνα επιλέγουν τρόπους που δεν είναι αιματηροί, βίαιοι. Συνήθως χάπια. Οι άνδρες επιλέγουν πιο επώδυνους τρόπους, όπως είναι η πτώση από ψηλά, ο απαγχονισμός, η χρήση όπλου  κ.α.

Την προσοχή μας έχουν τραβήξει πολλές αυτοκτονίες διάσημων καλλιτεχνών ….Ισχύει η αίσθηση που μπορεί να υπάρχει, ότι οι αυτοκτονίες καλλιτεχνών είναι συχνότερες;

Αυτή η αίσθηση ίσως να μην ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα γιατί υπάρχει ένα θέμα προβολής στην περίπτωση των διασήμων. Οι αυτοκτονίες τους προβάλλονται μέσα από τα Μέσα Ενημέρωσης. Όταν αυτοκτονεί ένας καλλιτέχνης γίνεται ένας θόρυβος, μια μεγάλη συζήτηση και έτσι δημιουργείται η εντύπωση ότι οι καλλιτέχνες αυτοκτονούν συχνότερα από τους κοινούς ανθρώπους. Δεν υπάρχουν, όμως, σοβαρές μελέτες που να αποδεικνύουν ότι συμβαίνει κάτι τέτοιο.

Επίσης, υπάρχει κάτι που μας εμποδίζει  στο να είμαστε κατηγορηματικοί αν ο θάνατος ενός καλλιτέχνη ή ενός ανθρώπου γενικά είναι αυτοκτονία. Ας πάρουμε ως παράδειγμα την περίπτωση του Κίθ Φλίντ, τραγουδιστή του συγκροτήματος Prodigy, που πέθανε πρόσφατα. Αρχικά στα ΜΜΕ το γεγονός παρουσιάστηκε ως αυτοκτονία, κάποιες μέρες μετά, όταν βγήκαν τα αποτελέσματα των τοξικολογικών εξετάσεων, δόθηκε άλλη εξήγηση για τον θάνατο  του.  

Όταν ο αυτόχειρας έχει εμπλοκή με ναρκωτικές ουσίες, είναι πιθανόν ο θάνατός του να είναι αποτέλεσμα ενός overdose ή αποτέλεσμα μίας συμπεριφοράς που προέκυψε από την επίδραση των ουσιών που πήρε. Αν για παράδειγμα ένας άνθρωπος έχει πάρει LSD, που ανήκει στην κατηγορία των παραισθησιογόνων που διευρύνουν το επίπεδο της συνείδησης του ανθρώπου, μπορεί  να νομίζει ότι είναι πουλί. Να βγει στο μπαλκόνι, να νομίζει ότι μπορεί να πετάξει… και να πηδήξει. Φαινομενικά δείχνει αυτοκτονία… αλλά δεν είναι.  Είναι η συνέπεια της φαρμακολογικής δράσης μίας ουσίας.

Οι μόνες σίγουρες αυτοκτονίες είναι αυτές όπου ο αυτόχειρας αφήνει ένα ιδιόχειρο σημείωμα στο οποίο δηλώνει ότι αυτοκτονεί και αυτές όπου η ιατροδικαστική εξέταση δείχνει ότι υπάρχει αλληλουχία πράξεων που δείχνουν αυτοκτονία. 

Γιατί αυτοκτονεί ένας άνθρωπος που είναι αναγνωρίσιμος, που έχει δόξα, επιτυχία και χρήμα… γιατί επιθυμεί να βάλει τέλος στη ζωή του;

Μία αμερικανίδα ψυχίατρος, η Νάνσι Άντερσεν, καθηγήτρια Ψυχιατρικής, έχει διατυπώσει  την άποψη ότι η καλλιτεχνική δημιουργία είναι συνυφασμένη με συναισθηματικές διαταραχές του δημιουργού. Όπως ο κοιμισμένος άνθρωπος ονειρεύεται για να συνεχίσει να κοιμάται (ονειρευόμαστε για να μην ξυπνάμε)… έτσι και ο δημιουργός- καλλιτέχνης παράγει τέχνη, δημιουργεί για να μπορέσει να συνεχίσει να ζει.  

Η ανάγκη να εκφραστεί κάποιος μέσα από την τέχνη βγαίνει από βαθύτερες σκοτεινές  περιοχές του ψυχισμού του. Ουσιαστικά η δημιουργία δεν είναι θέμα συνειδητής επιλογής, αλλά ζήτημα ανάγκης. Είναι σαν τα σκοτεινά τοπία της ψυχής του καλλιτέχνη. Προκειμένου να γίνουν πιο ανάλαφρα γι’ αυτόν, τα εκφράζει μέσω της τέχνης.

Κάθε τέχνη μεταγράφει τα νοσηρά κοιτάσματα της ψυχής του δημιουργού σε μία άλλη γλώσσα. Η τέχνη προκύπτει ως ανάγκη, γιατί λειτουργεί λυτρωτικά για τον δημιουργό. Κάποια στιγμή, ίσως, αυτή η λεπτή ισορροπία δεν συντηρείται πια και υπερισχύουν τα σκοτεινά βάρη και στοιχεία του ψυχισμού και το άτομο οδηγείται στην αυτοκαταστροφή

Τι ρόλο παίζει η επιτυχία και η αποτυχία;

Ο φυσιολογικός άνθρωπος λειτουργεί μέσα σε μια συνθήκη σύζευξης ανάμεσα σε αυτό που έχει ως αίσθηση ο ίδιος για τον εαυτό του και αυτό που νομίζουν οι άλλοι γι’ αυτόν. Υπάρχουν όμως και άνθρωποι για τους οποίους αυτή η συνθήκη δεν υπάρχει. Υπάρχει μία συνθήκη έντονης διάζευξης. Άλλο πράγμα πιστεύει κάποιος για τον εαυτό του και άλλο νομίζει ότι πιστεύουν οι άλλοι για αυτόν.

Η αίσθηση της αποτυχίας ή της επιτυχίας είναι κάτι απόλυτα υποκειμενικό. Μπορεί ένας δημιουργός να έχει φτιάξει τον ομορφότερο πίνακα κατά την άποψη των άλλων και μέσα του να πιστεύει ότι δεν είναι έτσι. Η Βιρτζίνια Γουλφ ήταν μία επιτυχημένη συγγραφέας που αυτοκτόνησε.

Το περιβάλλον του ανθρώπου τι ρόλο παίζει;

Παίζει σημαντικό ρόλο το περιβάλλον. Είναι καθοριστικός ο ρόλος που μπορεί να παίξει ώστε να αποτραπεί μία αυτοκτονία. Οι καλλιτέχνες που είναι και διάσημοι διαμορφώνουν μία διαφορετική κοινωνική ζωή από αυτή που έχει διαμορφώσει ένας απλός και καθημερινός άνθρωπος.

Στον απλό και καθημερινό άνθρωπο αν το περιβάλλον διαβλέψει ότι κάτι δεν πάει καλά και βοηθήσει με την συμβολή κάποιου ειδικού, θα αποτρέψει την αυτοκτονία ακόμα κι αν είναι απότοκος μίας πολύ σοβαρής διαταραχής.

Στους καλλιτέχνες η κοινωνική τους πρακτική και ο τρόπος που διεκπεραιώνεται η κοινολόγηση του έργου τους, διαμορφώνουν μία άλλη συνθήκη, η οποία σχετίζεται και με το πώς βιώνουν την άποψη των ομότεχνων τους και πώς αποδέχονται την κριτική των ειδικών. Καθοριστικό είναι πώς ο καλλιτέχνης, πρόσκαιρα ή σε μονιμότερη φάση, χάνει αυτή την εξισορροπιστική λειτουργία της τέχνης του.