Πάτρα: Συνεχίζονται οι παραστάσεις του "Μπίτερμαν" - Κριτική από την Τ. Ηλιάδου - Μανιάκη

Ο Μαξ Φρις (1911) όταν έγραψε αυτό το έργο (1958) είχε πρόσφατη τη βαρειά ατμόσφαιρα, τις απειλές και το φόβο επανάληψης όσων έζησε, σχεδόν τριαντάρης, στον Β΄ Παγκόσμιο. Στρατεύεται λοιπόν χωρίς δογματισμό, σαν μάρτυρας του καιρού του, ενάντια στην επιρροή ενός πολύμορφου κακού. Γερμανοελβετός, ανανέωσε την μεταπολεμική δραματουργία παντρεύοντας εξπρεσιονιστικά στοιχεία, υφή παραλόγου & ιλαροτραγικές πινελιές.

Ο φόβος της πυρκαγιάς διακατέχει τον αστό Μπίντερμαν, σκληρού εργοδότη & υπερήφανου για το… τριχοτονωτικό του! Καταδικάζει σθεναρά και αποφεύγει συστηματικά τους αγνώστους συντελεστές των συμφορών, υποχωρεί εν τούτοις, για λόγους προστασίας, μέχρι που φιλοξενεί πιθανούς εμπρηστές. Εθελοτυφλεί τελικά ακόμη και στα εμπρηστικά τεκμήρια, μέχρι που όλα γίνονται στάχτη, ενώ οι πυροσβέστες αδρανούν… το επίσημο κράτος αδρανεί!

Το κωμικό μέρος είναι η βίαιη αντίθεση της μη αποδοχής των κακών και η πορεία προς την καταστροφή. Λοιπόν, ανατροπή στην παράδοση του κωμικού θεάτρου. «Το κωμικό μας δίνει δύναμη για να αντέξουμε την τραγωδία της ύπαρξης» (Ιονέσκο). Ένας αντιθετικός της τραγωδίας «Χορός», από πυροσβέστες, με πρόσωπα κλόουν, υποτίθεται ότι μεριμνά για τη σωτηρία. Πρόκειται για ανατροπή των συμβόλων π.χ. δίνει γέλιο ο πυροσβέστης-δημοσιογράφος με τους αναγραμματισμούς και τα φραστικά του λάθη. Τα τραγούδια όμως αδυνάτιζαν τα λόγια αυτής της καρναβαλικής ομάδας με τα ηλίθια πρόσωπα. Το πρώτο μέρος φάνηκε αρκετά αργό, ετοίμαζε τις προσχωρήσεις, το crescendo του δεύτερου, διαφαινόταν πάντως σαφέστατα η έλλειψη κοινωνικής προστασίας και της επέμβασης… «με το σβήσιμο της τελευταίας σπίθας»! Ανύπαρκτη κάλυψη δηλαδή, από την συμφορά.

Σκηνογραφικά είχε καταργηθεί η διαχωριστική γραμμή: Σαλόνι αστικού σπιτιού, σοφίτα, Πυροσβεστείο, έσμιγαν στη σκηνούλα της «Αγοράς». Είναι η ηρωϊκή έξοδος από τα μεγαλόπρεπα θεατρικά οικοδομήματα. Κι ένα τεράστιο ρολόϊ έδειχνε παράλογα, διάφορες ώρες.

Η βαθμιαία μεταμόρφωση του Μπίντερμαν, όπως και των Σμίτς, Άϊζενριγκ έχει κάτι από τον Κάφκα. Αναφορά στο αποτέλεσμα της στράτευσης στον απολυταρχισμό, που σε μετατρέπει σε τέρας. Επίσης από τον Gustave le Bon (1841-1931), τον συγγραφέα της «ψυχολογίας του πλήθους», όταν τσακίζει τα εμπόδια με ξέφρενη μανία, επιστρέφοντας στα αγελαία ένστικτα. Τίποτα δεν το σταματά, ούτε η αλήθεια «η οποία εξαπατά γιατί κανείς δεν τη πιστεύει» (Φρις)

Η μετάφραση έγινε από τον Νάσο Βαγενά σε σύγχρονο, απτό λόγο. Επιτυχημένο το πρόγραμμα της γνωστής διανοούμενης Μαίρης Σιδηρά. Ο σκηνοθέτης Γιάννης Γεωργακάκης, επανέφερε επιτυχώς ό,τι ψυχανεμιζόμαστε να ‘ρχεται ύστερα από 60 χρόνια. Επίκαιρη επιλογή.  Ο Χρίστος Γιαννόπουλος έντυσε το έργο με τις αντιθέσεις του: Σφύριγμα & μελωδία. Όσον αφορά την «Λιλή Μαρλέν» το μοτίβο της οποίας επανερχόταν στο δεύτερο μέρος, αποτελούσε εντολή γραπτή του συγγραφέως. Ένας μοντέρνος ρυθμός του μεσοπολέμου, με παγκόσμια πια σημασία…. τον ίδιο υιοθέτησε και ο Ιονέσκο στον «Ρινόκερο». Μέσο επεξήγησης στο αμήχανο κοινό του θεάτρου του. Πολύ παραστατικός του Δημ. Χριστόπουλου ο φωτισμός, με τους καπνούς και τις φλόγες της πυρκαγιάς.

Η δραματική δομή του έργου πρόσφερε ποικιλία τύπων. Ο Μπίντερμαν του Θεόδωρου Στεφανίδη είχε τους δισταγμούς που μεταλλάσσονται σταδιακά. Από άρνηση σε κατάφαση, λόγω φόβου. Συμβιβάστηκε η αστική τάξη!! Αντίθετα η Μπαμπέτ (Καλλιόπη Ζερβού) έδειξε πως δεν δεχόταν τους δολοφόνους με το ανθρώπινο πρόσωπο, υποχωρώντας όμως τελικά. Ο φιλόσοφος (Χρήστος Κατσίγιαννης) χρωμάτισε σωστά τον διανοούμενο με το ιδεο(ψευτο)λογικό σύστημα, όπου άτονα και δυσνόητα, αποκήρυξε το καθεστώς. Άψογος στην ερμηνεία ο Χρήστος Αβραντινής σαν Άϊζενριγκ. Το ψυχρό, σοφιστικό του στυλ έδενε τα επιχειρήματα του με αμφίσημους χαμηλούς τόνους. Φυσική στις απορίες και εκρήξεις αγανάκτησης, η Άννα (Πέπη Γαλανοπούλου). Ήταν το υποταγμένο, αλλά με κρίση, υπηρετικό προσωπικό.

Με φράσεις, πυρήνες γέλιου (μη σας βάλω σε κόπο...), τόνους χαρακτηριστικούς, σημεία αναφοράς μιας στερημένης ζωής, και κινησιολογία που θύμιζε τάγκο, ο Παναγιώτης Γεωργαντόπουλος, δόμησε επαρκέστατα τη λαϊκότητα και τον επιδιωκόμενο σκοπό του Σμίτς.

Τα εύσημα στην αρμονική συνεργασία των Ρεφενέδων που πραγμάτωσαν τους κώδικες της σκηνοθετικής εκφώνησης, έριξαν τη πέτρα στις υποχωρήσεις και τους συμβιβασμούς. Η πυρκαγιά είναι πάλι, γιατί η ζωή κάνει κύκλους και περιμένει ν’ ανάψει, αν δεν συνέλθουν ηθικά, άτομα και ηγέτες. Αλλοίμονο αν αδρανεί μια χώρα μπρος σε παρόμοιες καταστάσεις.

ΤΟΥΛΑ-ΗΛΙΑΔΟΥ ΜΑΝΙΑΚΗ

Καθηγήτρια γαλλικών, αρχαιολόγος, θεατρολόγος