Η Σταχτοπούτα αλλιώς και το βαθύ της νόημα - Η Λίλη Λαμπρέλλη ανοίγει τον μαγικό κόσμο των παραμυθιών για μεγάλους

Η μάνα της Σταχτοπούτας ζούσε και οι αδερφές της την έφαγαν. Δεν πρόκειται για λάθος, αλλά για μια άλλη εκδοχή της, που μιλά για το σπουδαίο μήνυμα της ουσιαστικής ενηλικίωσης. Τα παραμύθια δεν είναι μόνο για παιδιά. Πολλές από τις προγενέστερες εκδοχές τους απευθύνονταν σε ενήλικες. Η γνωστή και διακεκριμένη αφηγήτρια παραμυθιών Λίλη Λαμπρέλη μιλά στο thebest.gr για τον "μαγικό" και ταυτόχρονα τόσο αληθινό κόσμο των παραμυθιών.

Της Ελευθερίας Μακρυγένη

«Θα πούμε ψέματα, θα πούμε την αλήθεια». Με αφορμή τον τίτλο από ένα cd με αφηγήσεις σας θα ήθελα να σχολιάσουμε την αλήθεια που κρύβει ένα παραμύθι.

Λ.Λ. Τα λαϊκά παραμύθια, όσο πρωτόγονα κι αν μοιάζουν, όσο παιδαριώδη, όσο αφελή, έχουν πολλές αναγνώσεις –πολλά επίπεδα «αλήθειας»- και ιδίως τα μαγικά παραμύθια έχουν ένα κρυφό μήνυμα. Κρυφό, αλλά πάντα τό ίδιο. Κι αυτό είναι: Θες δε θες, θα μεγαλώσεις ηλικιακά, γιατί το ποτάμι δεν γυρίζει πίσω και η φθορά είναι αναπόφευκτη. Όμως, ΑΝ θες ν’ ακολουθήσεις τα χνάρια του ήρωα, θα μπορούσες, ίσως, να μεγαλώσεις ψυχικά, έστω λίγο, τόσο δα. Όχι αναγκαστικά με την έννοια της όποιας (χριστιανικής ή άλλης) ηθικής, δηλαδή να γίνεις «καλύτερος άνθρωπος», αλλά τουλάχιστον με την έννοια μιας πιο ανοιχτής, πιο ξεφοβισμένης ματιάς, στον εαυτό σου και στον κόσμο.

Με το συμβολικό του λόγο, συχνά το μαγικό παραμύθι μιλάει για μια πορεία προς το να γίνεις βασιλιάς (ή βασίλισσα). Όμως, αυτό που θέλει να πει είναι πως το να γίνεις βασιλιάς δεν έχει την έννοια της κατάκτησης μιας κοσμικής εξουσίας αλλά της κατάκτησης της αληθινής αρχοντιάς που είναι η γνώση του εαυτού, η γενναιοδωρία χωρίς αναμονή αντίδωρων, η επί της ουσίας (όχι τυπική) αξιοπρέπεια. Η αλήθεια που κρύβει το παραμύθι είναι ότι το σημαντικό στον άνθρωπο είναι μια πορεία προς την ενσυνείδηση.

Τι είναι παραμύθι, γιατί τα παιδιά αλλά και τελικά οι μεγαλύτεροι έχουμε ανάγκη αυτές τις ιστορίες;

Λ.Λ. Παραμύθι είναι μια ΑΛΗΘΙΝΗ (με όλα τα γράμματα κεφαλαία και φωτάκια ν’ αναβοσβήνουν) ιστορία που δεν έχει συμβεί ποτέ. Μια συμβολική ιστορία που μιλώντας για τις δοκιμασίες του ήρωα, μιλάει για το ανείπωτο: τη ζωή, τον θάνατο, την οδύνη της απώλειας ανθρώπων, σχέσεων, καταστάσεων, κάθε είδους βολέματος και προνομίων.

Μικροί και μεγάλοι έχουμε ανάγκη αυτές τις ιστορίες γιατί είναι ο πιο ανώδυνος τρόπος να μιλήσουμε για την οδύνη. Κι επειδή ο ήρωας (ή η ηρωίδα) καταφέρνει να ξεπεράσει τις δυσκολίες και να γίνει κύριος του εαυτού του, είναι ένας τρόπος, ανάμεσα σε πολλούς άλλους, να θεραπεύσουμε  την οδύνη.

Πόσο σκληρό και πόσο ανακουφιστικό είναι ένα παραμύθι;

Λ.Λ. Τα «μαγικά» (μυθικά) παραμύθια έχουν -ακριβώς όπως και οι μύθοι- αυτό που ονομάζουμε «μυθική αγριότητα». Συχνά μιλάνε για την ακραία οδύνη μιας ενδοοικογενειακής σύγκρουσης που μπορεί να φτάσει ως την αιμομιξία και τον κανιβαλισμό (θέματα προσφιλή και στην ελληνική μυθολογία, όπως ο μύθος του Θυέστη όπου έχουμε και κανιβαλιστικό γεύμα και αιμομιξία).

Όμως ακριβώς επειδή η αγριότητα είναι μυθική, δεν μπορεί να τρομάξει κανέναν. Αντίθετα, ειδικά στο παραμύθι, ο φόβος προσωποποιείται και εξοντώνεται. Ακόμα και τα πιο άγρια μαγικά παραμύθια είναι ανακουφιστικά, γιατί ο ήρωας ή η ηρωίδα, παρόλες τις σκληρές  δοκιμασίες, στο τέλος δικαιώνεται (πράγμα που σπάνια συμβαίνει στο μύθο). Χωρίς ίχνος μιζέριας, με γενναιότητα και εμπιστοσύνη στον άνθρωπο και σε όλα όσα τον περιβάλλουν σαν μια ολότητα (τα ορυκτά, τα φυτά, τα ζώα), ο ήρωας προχωράει ίσια εμπρός, παλεύει σώμα με σώμα με δράκους και στοιχειά, ακόμα και με τον ίδιο τον θάνατο και στο τέλος γίνεται βασιλιάς, δηλαδή άρχοντας του εαυτού του, μη υποτελής, αυτόνομος.

Γνωρίζουμε ότι αρχικές εκδοχές γνωστών σήμερα παραμυθιών ήταν διαφορετικές, πιο «άγριες» γιατί απευθύνονταν σε ενήλικες.

Λ.Λ. Στην Ελλάδα είχαμε την τύχη να μην λογοκριθούν οι πρώτες καταγραφές λαϊκών παραμυθιών και να διατηρήσουν τη μορφή που είχαν όταν απευθύνονταν σε ομάδες ενηλίκων, στα σπεροκαθίσματα, τις βεγγέρες, στα νυχτέρια για αγροτικές εργασίες. Στην ουσία, η αντίληψη ότι τα παραμύθια είναι για μικρά παιδιά ξεκίνησε από τις αρχές του 19^ου αιώνα, μετά την τεράστια επιτυχία της Συλλογής των αδελφών Γκριμ που απευθυνόταν «στα παιδιά και την οικογένεια». Από αυτή τη συλλογή και μετά, βλέπουμε τη συμβολική μορφή της «σκοτεινής μάνας» να μετατρέπεται σε «κακιά μητριά». Αυτή η λογοκρισία στόχευε στο να κάνει πιο προσιτά τα μαγικά παραμύθια στα μικρά παιδιά.

Φέρτε μας ως παράδειγμα  ένα γνωστό  παραμύθι ως προς την αρχική εκδοχή του και τους συμβολισμούς του και σε αντιδιαστολή με την ελληνική εκδοχή του.

Λ.Λ. Θα σας δώσω συνοπτικά λίγα παραδείγματα από τη Σταχτοπούτα. Η Σταχτοπούτα που συνήθως βρίσκουμε στα εικονογραφημένα παιδικά βιβλία που βασίζονται στις παραλλαγές του Γάλλου Περρώ αλλά και των αδελφών Γκριμ που προανάφερα, ξεκινάει με μια ορφανή ηρωίδα στον έλεος της κακιάς μητριάς της και των σκληρόκαρδων,  κακάσχημων θυγατέρων της, ενώ οι περισσότερες ελληνικές παραλλαγές της ξεκινάνε με μια μάνα και τρεις κόρες (κατάδικές της και οι τρεις) που πεινάνε και νυχτερεύουνε, γνέθοντας. Κάποια στιγμή, βάζουν ένα στοίχημα: Η πρώτη που θα της κοπεί το νήμα, θα τη φάνε. Τρεις φορές κόβεται το νήμα της μάνας. Τις δυο φορές, οι κόρες τη συγχωρούνε. Την τρίτη, τη σφάζουνε και την τρώνε. Έτσι έμεινε ορφανή η Σταχτοπούτα –που ήταν η μόνη που δεν συμμετείχε στη μητροφαγία, αλλά πένθησε τον αποχωρισμό της από τη μάνα και τελικά έλαβε τα δώρα της ενηλικίωσης (τα τρία μαγικά φορέματα που περιέχουν τη γη, τη θάλασσα, τον ουρανό, δηλαδή ολόκληρο τον κόσμο –μοτίβο που συναντάμε και στις «λογοκριμένες» παραλλαγές).  Αν συγκρίνουμε λοιπόν τις παραλλαγές των Περρώ και Γκριμ (που έχουν αρκετές διαφορές μεταξύ τους) με τις περισσότερες ελληνικές παραλλαγές, βλέπουμε ότι παραλείπουν τα πολύ σημαντικά από συμβολική άποψη στοιχεία του γνεσίματος (που παραμπέμπει σε προετοιμασία γάμου), της μητροκτονίας και της μητροφαγίας (που παραπέμπουν σε οδυνηρό αποχωρισμό από τη μάνα, που όμως αποτελεί προϋπόθεση της ενηλικίωσης των κοριτσιών). Επίσης, αντί για την παρέμβαση της νονάς-νεράιδας, την κολοκύθα κλπ., η βοήθεια στην ηρωίδα έρχεται από την πεθαμένη μάνα. Αυτό που συναντάμε σε σχεδόν όλες τις παραλλαγές, παντού στον κόσμο, είναι το γοβάκι ως μέσο αναγνώρισης της Σταχτοπούτας ως ιδανικής συζύγου από το βασιλόπουλο. Το μοτίβο με το γοβάκι είναι πολύ παλιό -το βρίσκουμε και στον Στράβωνα (1^ος αιώνας π.Χ. – 1^ος μ.Χ.), στην ιστορία της εταίρας Ροδόπης. Το μόνο σίγουρο είναι ότι δεν θα μάθουμε ποτέ ποιά ήταν η αρχική Σταχτοπούτα, γιατί όπως όλα τα μαγικά παραμύθια, γεννήθηκε προ γραφής και, φυσικά, προ καταγραφών.

Ποιο παραμύθι πιστεύετε ότι ταιριάζει στην  Ελλάδα και στην κατάσταση που διαμορφώθηκε τα τελευταία χρόνια, αλλά και τον τελευταίο μήνα και γιατί;

Λ.Λ. Τα παραμύθια δεν έχουν την πολυπλοκότητα μιας πολιτικής κατάστασης. Θα έλεγα ότι δεν έχουν αποχρώσεις: είναι ασπρόμαυρα για να μπορέσουν να δώσουν απαντήσεις σε ευρύτατο πεδίο καταστάσεων. Παρότι δεν μπορεί να υπάρξει αντιστοιχία ανάμεσα σε μια συγκεκριμένη πολιτική κρίση και σ’ ένα παραμύθι, το βέβαιο είναι ότι τα μαγικά παραμύθια πραγματεύονται «κρίσεις» και η Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια, με κλιμάκωση της οδύνης τις τελευταίες εβδομάδες, βρίσκεται στη θέση ήρωα μαγικού παραμυθιού που έχει να παλέψει μ’ έναν δράκο με πολλά κεφάλια (μοτίβο που συναντάμε σε πάμπολλα παραμύθια) ή στη θέση της ηρωίδας της σκιαθίτικης παραλλαγής του «Καημού», ιδίως στο επαναλαμβανόμενο επεισόδιο όπου ο Καημός καταπίνει τα παιδιά της. Αν υποθέσουμε ότι υπάρχει κάποια αντιστοιχία ανάμεσα στην κρίση που ζούμε και το παραμύθι του «Καημού», ε, τότε, αν παραμείνουμε σταθεροί σαν την ηρωίδα, θα δικαιωθούμε στο τέλος και η κατάσταση της χώρας μας θα είναι καλύτερη από την προ κρίσης κατάσταση. Δεν μπορώ να πω ότι είμαι αισιόδοξη ότι θα μπορούσε εύκολα να γίνει κάτι τέτοιο. Τουλάχιστον, όχι σε οικονομικό επίπεδο. Θα το έβλεπα περισσότερο σαν μια δυνατότητα να κάνουμε επιλογές ουσίας.

Αντιστοίχως, ποιο παραμύθι «ταιριάζει» στη σημερινή Ευρωπαϊκή Ένωση;

Λ.Λ. Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι ένα πράγμα. Κάθε χώρα είναι κάτι ξέχωρο και οι λαοί που αντιστοιχούν στις χώρες δεν ταυτίζονται αναγκαστικά με τους πολιτικούς και τις πρακτικές τους. Αδύνατο αυτό το τεράστιο και θολό παζλ να «ταιριάζει» με τη διαύγεια ενός παραμυθιού. Αν Ευρώπη είναι η ηγεσία της Γερμανίας, τότε ο ρόλος της «ταιριάζει», με βάση τη μορφολογία του Προπ, στη λειτουργία του «ανταγωνιστή» (του κακοποιού).

Γιατί λέτε ιστορίες; Τι σημαίνει για σας;

Λ.Λ. Λέω λαϊκά παραμύθια -και γράφω ιστορίες με δομή παραμυθιού- για να πάρω κουράγιο και να μην το βάλω κάτω. Για να έχω εμπιστοσύνη στη ζωή. Για να κλέψω λίγη από τη ζηλευτή αντοχή του ήρωα ή της ηρωίδας. Για να αναγνωρίσω τα δύσκολα κομμάτια του εαυτού μου και να δείξω κατανόηση στα δύσκολα κομμάτια των γύρω μου. Για να συμφιλιωθώ με τη φθορά και τον θάνατο. Για να θυμάμαι πως η ζωή είναι μια σειρά από μετακινήσεις, αλλά πάντα μπορούμε να διαλέξουμε να πορευτούμε προς τη μεριά που είναι το φως.

Ποια είναι η αγαπημένη σας;

Λ.Λ. Το αγαπημένο μου λαϊκό παραμύθι είναι ο Καημός που ανάφερα παραπάνω. Μιλάει για μια πορεία ενηλικίωσης μέσα από μια σειρά οδυνηρές απώλειες. Στο τέλος, όλα όσα πολύτιμα χάθηκαν (τα παιδιά, δηλαδή από συμβολολική άποψη, τα δημιουργήματα της ηρωίδας), επιστρέφουν «μεγαλωμένα». Δεν είναι θαυμαστό αυτό;...

who is who

Οι παππούδες μου, Μικρασιάτες από το Αϊβαλί που πέρασαν απέναντι, στη Μυτιλήνη, πριν από την Καταστροφή. Οι γιαγιάδες μου, βέρες Μυτιληνιές. Τάφοι προγόνων και στις δυο μεριές – τόσο κοντινές που τα βράδια βλέπεις τα φωτάκια ν’ ανάβουν ένα ένα από την απέναντι ήπειρο.

Γεννήθηκα στον Πειραιά. Σπούδασα νομικά και κάμποση μουσική. Έκανα λίγη δικηγορία, υπήρξα για μερικά φεγγάρια δημόσιος υπάλληλος και για πολλά χρόνια (ως τον Ιούνιο του 2014) δούλεψα μεταφράστρια στο Λουξεμβούργο και τις Βρυξέλλες.

Το 1998, από καθαρή συγκυρία, συνάντησα τον παραμυθά Ανρί Γκουγκό και βούτηξα στα βαθιά των παραμυθιών – δεν έχω αναδυθεί ποτέ. Τα παραμύθια και η αφήγησή τους μου έκαναν πολλά δώρα – ανάμεσα σ’ αυτά, αναπάντεχες συναντήσεις με “δασκάλους” που δεν ήταν δάσκαλοι αλλά κάτι πολύ πιο πολύτιμο, με “μαθητές”  που σε καμιά περίπτωση δεν ήταν μαθητές, με ομότεχνους σε μια τέχνη που δεν είναι τέχνη γιατί δεν χρειάζεται ούτε θεωρητική γνώση ούτε τεχνική, με εντός και εκτός εγγραμματοσύνης στοχαστές.

Έχουν εκδοθεί δεκαεπτά δικά μου βιβλία (τρία από αυτά και σε μορφή audio), κι ένα σιντί με παραμύθια.