Συντήρηση και εκσυγχρονισμός: Η τελική μάχη

Η ελληνική πολιτική ιστορία διατρέχεται από μια σταθερή αντιπαράθεση ανάμεσα σε δύο ρεύματα που, με διαφορετικές ονομασίες και εκφράσεις, συγκρούστηκαν σε όλες τις κρίσιμες καμπές του εθνικού μας βίου: τη συντήρηση και τον εκσυγχρονισμό. Η ρίζα τους εντοπίζεται ήδη στην εποχή της Επανάστασης, όταν το Σύνταγμα της Επιδαύρου το 1822 κατέγραψε θεσμικά μια αντιπαράθεση που είχε προϋπάρξει στο πεδίο της μάχης κατά του πρώτους μήνες της παλιγγενεσίας.

 Από τη μια οι κλεφτοκαπεταναίοι, φορείς μιας άμεσης, γνήσιας σχέσης με το λαϊκό αίσθημα, βαθιά ενσυναισθητικοί αλλά και επιρρεπείς σε αμετροέπειες διαθέτοντας παράλληλα μια αντίληψη «εθνικής ιδιοκτησίας» του αγώνα. Από την άλλη αναδύθηκαν οι πολιτικοί, εκφραστές μιας πιο τεχνοκρατικής λογικής, απόμακρης από τον πατριωτικό ρομαντισμό των πολεμιστών, προσανατολισμένης όμως στη συγκρότηση θεσμών που θα μπορούσαν να διασφαλίσουν τη λειτουργία ενός σύγχρονου κράτους. Φαναριώτες κατά βάση, που με την διαχειριστική  τους επάρκεια ήταν εξαιρετικά χρήσιμοι στο νεοσύστατο Οθωνικό κράτος για να στελεχώσουν τον υπό δημιουργία κρατικό μηχανισμό. Με το αζημίωτο βέβαια. 

Αυτό το δίπολο επανέρχεται στους ύστερους χρόνους  του 19ου αιώνα με την αντιπαράθεση Τρικούπη – Δηλιγιάννη. Ο Χαρίλαος Τρικούπης, φορέας του εκσυγχρονισμού, αντιμετώπιζε τη διακυβέρνηση ως επάγγελμα που απαιτεί ορθολογισμό, τεχνική επάρκεια και ρήξεις με παρωχημένες νοοτροπίες. Ήταν ο Έλληνας «από έξω» που ερχόταν να κυβερνήσει τους απείθαρχους και ρουσφετολόγους «μέσα». Αντίθετα, ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης εξέφραζε την κοινωνική εγγύτητα, την αμεσότητα, την έγνοια για τις λαϊκές ευαισθησίες, συχνά όμως συνοδευόμενες από υπερεμπιστοσύνη στην «εθνική ψυχή» και τάσεις που οδήγησαν σε περιπέτειες, όπως ο ατυχής πόλεμος του 1897. Και πάλι η σταθερή του προσήλωση ήταν η δημαγωγία με υποσχέσεις για αναδιανομή της γης υπέρ των προστατευομένων του, για τους οποίους πάσχιζε να βελτιωθεί η κοινωνική τους θέση.

Το ίδιο σχήμα διακρίνεται και στη σύγκρουση Βενιζέλου – Μεταξά. Ο Βενιζέλος ενσάρκωνε την προώθηση μεταρρυθμίσεων και την πρόσδεση της χώρας στο δυτικό θεσμικό πρότυπο, συχνά αποστασιοποιημένος από λαϊκές ευαισθησίες που θεωρούσε ανασταλτικές. Η σύμπλευσή του με τον Βρετανικό ιμπεριαλισμό στην Ανατολική Μεσόγειο ήταν μια χρυσή ευκαιρία για εκείνον,  η χώρα να «αλλάξει ταχύτητα». Ο Μεταξάς αξιοποίησε την επαφή με το λαϊκό σώμα και μια έντονη πατριωτική αφήγηση, η οποία, παρά την αυταρχικότητά της, εδραζόταν στην αίσθηση κοινωνικής προστασίας. Αξίζει να σημειωθεί πως ακόμα  και προς το τέλος της ζωής του παραδεχόταν με αυτοσαρκασμό πως ο Βενιζέλος γεωπολιτικά ήταν δικαιωμένος. 

Στο πρόσφατο παρελθόν, η αντιπαράθεση Σημίτη – Καραμανλή αναβίωσε την ίδια διχοτομία: από τη μια η τεχνοκρατική, συχνά «απαθής» προς το λαϊκό αίσθημα πορεία προς τον ευρωπαϊκό εκσυγχρονισμό με κραυγαλέα σημεία διαφθοράς από την άλλη η παραδοσιακή πολιτική εγγύτητα, με τις επιμέρους αντιφάσεις της. Που οδήγησε σε εθνικούς εκτροχιασμούς. 

Στο σήμερα, μετά την κοινή δημόσια παρουσία Καραμανλή, Σαμαρά και Βενιζέλου, ο Κυριάκος Μητσοτάκης εμφανίζεται ως ο μοναδικός «σημαιοφόρος» της εκσυγχρονιστικής ιδέας. Επιδιώκει να αποδείξει ότι το επαγγελματικό, θεσμικό πρότυπο διακυβέρνησης μπορεί να έχει τον τελευταίο λόγο. Ένα πρότυπο ωστόσο που πλέον αποκτά χαρακτηριστικά κούρασης ελιτισμού και σήψης. Είναι σαφές πια πως για πρώτη φορά σχεδόν μετά από μια δεκαετία, η μάχη ανάμεσα στη συντηρητική λαϊκή παράδοση και την εκσυγχρονιστική τεχνοκρατία αναδεικνύεται πραγματικά αμφίρροπη, ανοίγοντας έναν νέο κύκλο στην ιστορική συνέχεια αυτής της διαχρονικής ελληνικής αντιπαράθεσης.

Ο Διονύσης Γ. Γράψας είναι ιστορικός.