Ο Τρικούπης απέναντι στη δωρεάν παιδεία

Στο πολυδάπανο κυβερνητικό του πρόγραμμα, στο πλαίσιο της επίτευξης του αστικού εκσυγχρονισμού της χώρας, επιχείρησε και αρκετές μεταρρυθμίσεις σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, οι οποίες αποσκοπούσαν στην προσαρμογή της στις ανάγκες της οικονομίας και στους κοινωνικούς μετασχηματισμούς της εποχής.

Την περίοδο 1882-95, το υπερβολικά αισιόδοξο εκσυγχρονιστικό πρόγραμμά του ανακόπηκε από την άσχημη δημοσιονομική κατάσταση της χώρας. Χαρακτηριστικό της εκπαίδευσης αυτήν την εποχή είναι η συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση της ελληνικής οικογένειας για μόρφωση. Με άλλοθι τη βελτίωση της ποιότητάς της για την ανάσχεση του ρυθμού αύξησης του αριθμού μαθητών και σπουδαστών επιχειρήθηκε από τις τρικουπικές κυβερνήσεις διαχωρισμός των επιπέδων εκπαίδευσης ανάλογα με την οικονομικότητα και τις ανάγκες των διαφόρων τάξεων. Για παράδειγμα, για τις κατώτερες τάξεις θεωρήθηκε ότι ήταν αρκετή η πρωτοβάθμια εκπαίδευση, δηλαδή το Δημοτικό σχολείο. Κάποιες από τις μεταρρυθμίσεις που έγιναν από τους  υπουργούς «Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως» (Ε.Δ.Ε.) με πυρήνα τη μείωση του αριθμού μαθητών και σπουδαστών αύξησαν ακόμη περισσότερο τις εκπαιδευτικές ανισότητες.

Τα ποσοστά φοίτησης και στις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης (Δημοτική, Μέση και Τριτοβάθμια) τα χρόνια 1875-95 έφτασαν σε ποσοστά υπερεκπαίδευσης. Το ποσοστό φοίτησης των μαθητών στο Δημοτικό σχολείο από το ισχνό 8% του 1830, έφτασε 40% το 1878 και 53% το 1895. Από το 1879 μέχρι το 1895 σχεδόν διπλασιάστηκαν οι μαθητές αυτής της βαθμίδας εκπαίδευσης, από 79.418 (γενικός πληθυσμός της Ελλάδας 1.679.755) σε 158.000 (γεν. πληθ. 2.400.000), ενώ υπερδιπλασιάστηκε και ο αριθμός των Δημοτικών σχολείων από 1.172 σε 2.699 (αύξηση 130%).

Αυξημένη φοίτηση παρατηρήθηκε και στη Μέση εκπαίδευση. Διπλασιάστηκαν οι μαθητές στα «Ελληνικά» σχολεία (τα λεγόμενα και Σχολαρχεία) και τα Γυμνάσια. Ειδικότερα, για την πρώτη κατηγορία οι 8.000 μαθητές του 1875 έφτασαν τους 18.000 το 1892 και τα Σχολαρχεία από 136 έγιναν 281 (αύξηση 107%).

Στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, οι 52 πρωτοετείς φοιτητές στο Πανεπιστήμιο Αθηνών το πρώτο ακαδημαϊκό έτος της λειτουργίας του (1837-38) αυξήθηκαν σε 561 το 1880-81, 738 το 1886-87, 987 το 1890-91 κ.λπ. Μια αύξηση 76% στη δεκαετία 1881-91, η οποία μάλιστα το 1895 έφερε την Ελλάδα πρώτη μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών, αναλογικά με τον αριθμό φοιτητών στο σύνολο των κατοίκων της.

Η εισαγωγή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών χωρίς εξετάσεις μόνο με το απολυτήριο Γυμνασίου και η δωρεάν φοίτηση «συνηγορούσαν» στη σημαντική συμμετοχή στο φοιτητικό σώμα παιδιών από κατώτερες κοινωνικές τάξεις, τα οποία για να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους συγχρόνως δούλευαν. 

Αποκαλυπτικές για την κατηγορία αυτών των φοιτητών είναι οι επισημάνσεις του βουλευτή Α. Γεωργαντά στη Βουλή, στις 15 Ιουλίου 1892: «Σήμερον οἱ καλλίτεροι καὶ νοημονέστεροι φοιτηταὶ τοῦ Πανεπιστημίου, οἱ ἀληθῶς σπουδάζοντες τὰς ἐπιστήμας, προέρχονται ἐκ τῶν κατωτάτων στρωμάτων τῆς ἐλληνικῆς κοινωνίας, διανύουσι δὲ τὰς σπουδάς των μὲ κόπους καὶ μὲ μόχθους, ἀναγκαζόμενοι πολλάκις νὰ ὑπηρετῶσιν εἰς οἰκογενείας, διὰ ν’ ἀποκτήσωσι τὰ πρὸς τροφήν καὶ πρὸς σπουδήν ἀναγκαῖα».

Οι μεταρρυθμιστικές προσπάθειες των τελευταίων κυβερνήσεων Τρικούπη λόγω της δημοσιονομικής ένδειας που αντιμετώπιζε το κράτος οδηγήθηκαν σε λήψη αντιλαϊκών οικονομικών μέτρων για την εκπαίδευση. Πιο συγκεκριμένα η έκτη τρικουπική κυβέρνηση (10.06.1892-03.05.1893) προχώρησε στη μεγάλη αύξηση εκπαιδευτικών τελών σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, προκαλώντας έντονες αντιδράσεις στην κοινωνία.

Ο υπουργός Ε.Δ.Ε. Κωνσταντίνος Κοσσονάκος (1843-1910) υπέβαλε στη Βουλή τον Ιούλιο του 1892 τον νόμο ΒΝΔ «περί μεταβολῆς διατάξεών τινων τοῦ νόμου ΑΧΚΕ´», τον γνωστό ως «νόμο των εκπαιδευτικών τελών». Ο νόμος ρύθμιζε τα τέλη που έπρεπε να καταβάλουν οι μαθητές και οι σπουδαστές για διάφορες εκπαιδευτικές διαδικασίες, καθώς και τα εξέταστρα, τα οποία έπρεπε να καταβάλουν οι φοιτητές στους καθηγητές τους.

Τα τέλη σε δραχμές που καθόριζε ο ΒΝΔ/1892 για εγγραφές, ενδεικτικά, απολυτήριο και διπλώματα ήταν πολύ υψηλά σε σύγκριση με τον νόμο ΑΧΚΕ/1887. Αναλυτικότερα, στη Μέση εκπαίδευση ο μαθητής του Ελληνικού σχολείου όφειλε να καταβάλει 130 δραχμές κατά την τριετή του φοίτηση, ενώ του Γυμνασίου 315 δραχμές (τετραετή φοίτηση) από τις ελάχιστες δραχμές του προηγούμενου νόμου. Οι φοιτητές από τις 20 δραχμές που πλήρωναν μόνο για το δίπλωμα με τον νέο νόμο, από την εγγραφή μέχρι και την απόκτηση του διπλώματος έπρεπε να καταβάλουν αρκετές εκατοντάδες δραχμές για εγγραφή, απολυτήριο, δίπλωμα, εξέταστρα κ.α. Οι φοιτητές Ιατρικής Σχολής 1.185, Νομικής 1.040, Φιλοσοφικής 920, Θεολογικής 910 και του Φαρμακευτικού Σχολείου 820 δραχμές. Σημειωτέον, το 1892 οι μισθοί των δασκάλων άρχιζαν από 100 δραχμές και έφταναν το περισσότερο τις 150 τον μήνα.

Στις 15 Ιουλίου 1892 στη συζήτηση που έγινε στη Βουλή για το νομοσχέδιο οι διαμαρτυρίες της αντιπολίτευσης ήταν έντονες. Ο Τρικούπης στο πλαίσιο των αστικο-φιλελεύθερων αντιλήψεών του, ακούστηκε να λέει: «Ἐδῶ τρεῖς ἢ τέσσαρες γενεαί ἀπὸ τοῦ Ἀγῶνος εἶδον τὴν ἐκπαίδευσιν διηνεκῶς δωρεάν παρεχομένην· συνῳκειώθη ἄρα ὁ οἰκογενειάρχης πρὸς τὴν ἰδέαν, ὅτι τὸ ἄνευ πληρωμῆς ἐκπαιδεύεσθαι εἶναι ἀπόρροια τοῦ φυσικοῦ δικαίου, ἀλλ’ ἐν τούτῳ, νομίζω, ὅτι ἔχομεν καθῆκον νὰ ἀνοίξωμεν τοὺς ὀφθαλμούς αὐτοῦ (...) Πρέπει καὶ ὁ Ἕλλην νὰ πληρώνῃ ὑπέρ τῆς ἰδίας ἐκπαιδεύσεως, ὡς πληρώνει καὶ ὁ Γάλλος καὶ ὁ Ἰταλός καὶ ὁ Γερμανός καὶ ὁ Ρώσος. Ὅ,τι στέργουσιν ἐκεῖνοι, διατί νὰ μὴ στέρξῃ αὐτό καὶ ὁ Ἕλλην; Οἱ ἀντιστρατευόμενοι πρὸς τὸν θεσμόν προσβλέπουσιν εἰς τὴν ψήφον τοῦ Ἕλληνος, ἐλπίζοντας ὅτι θέλει οὗτος μεταχειριστῆ αὐτὴν πρὸς ματαίωσιν τοῦ νεωτερισμοῦ.  Ἔχω τὴν πεποίθηση ὅτι ἐν τούτῳ ὁ Ἕλλην τὴν ψῆφον αὐτοῦ θὰ διαχειριστῆ ὡς ἐμπρέπει, ὅταν διδαχθῇ τὰ πρέποντα, ἡ δὲ συζήτησις, ἥν προκαλεῖ τὸ νομοσχέδιον, θέλει συντελέσει, ἵνα διαφωτισθῶσιν αἱ ἐλληνικαί οἰκογένειαι περί καθήκοντος, εἰς οὗ τὴν ἐπιτέλεσιν δὲν εἶχον ἔτι κληθῆ ὑπό τοῦ νόμου, καὶ νοήσωσιν ὅτι έφθασεν ἡ ὥρα, καθ’ ἥν ὁφείλουσι νὰ προέλθωσι πρόθυμοι, ὅπως ἀναλάβωσι τὰς εἰς αὐτάς ἀνήκουσας ὑποχρεώσεις ὑπέρ τῶν τέκνων των καὶ ὑπέρ τοῦ ἔθνους (...)»

Ο αρχηγός του αντιπολιτευόμενου «Τρίτου Κόμματος» Δημήτριος Γ. Ράλλης (1844-1921), υπουργός Ε.Δ.Ε. στην πρώτη τρικουπική κυβέρνηση (27.04- 15.10.1875), μετέπειτα 5 φορές πρωθυπουργός της Ελλάδας, απάντησε στον πρώην αρχηγό του, καταγγέλλοντας την επιβολή εκπαιδευτικών τελών παράνομη και αντισυνταγματική σύμφωνα με το Σύνταγμα του 1864: «Σήμερον πρόκειται νὰ καταπέσῃ πρόρριζα ἡ παρ’ ἡμῖν ἰσοπολιτεία, καὶ νὰ καθιερωθῇ τὸ σύστημα τὸ πλουτοκρατικόν. Ὁ πένης θὰ καταβάλῃ πάντας τοὺς φόρους, θὰ συνεισφέρῃ εἰς πάντα τὰ βάρη, ἀλλά πρέπει νὰ γνωρίζῃ ὅτι αὐτό δὲν ἀρκεῖ, πρέπει νὰ καταβάλῃ καὶ τι πλέον, διὰ νὰ ἀποκτήσῃ τὸ δικαίωμα, ὅπως τὸ τέκνον του τύχῃ τῆς ἐκπαιδεύσεως, τῆς διανοητικῆς διαπλάσεως (...) Ἀλλοίμονον δὲ εἰς ἐκείνους, οἵτινες προσπαθοῦν  ἤ συντελοῦν, τὴν ἰσοπολιτείαν ἡμῶν νὰ καταρρίψωσιν...»

Στην ίδια συνεδρίαση χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του Α. Γεωργαντά για τη στόχευση του νέου νόμου: «Κύριοι συνάδελφοι, ἀπορῶ μὲ τὴν τόλμην τοῦ κ. Πρωθυπουργοῦ, ἐπιζητούντος διὰ φόρου ἐπί τῆς παιδείας νὰ φθάσωμεν εἰς τὸ σημείο τοῦ ἐξανδραποδισμοῦ· διότι, διὰ τοιαύτης φορολογίας θὰ ἐξόστρακισθῶσι τὰ γράμματα καὶ ἡ παιδεία...»

Μετά από ονομαστική ψηφοφορία 136 βουλευτών ο ΒΝΔ/1892 έγινε νόμος του κράτους. 119 βουλευτές ψήφισαν υπέρ και 17 κατά. Η ψήφισή του θα χρησίμευε στους εκσυγχρονιστικούς οραματισμούς του Τρικούπη, στη δημιουργία νεοαστικής τάξης, που θα είχε τον πρώτο λόγο στα διοικητικά πράγματα της χώρας. Τελικώς, ο Μεσολογγίτης πολιτικός απομακρύνθηκε για προτελευταία φορά από την εξουσία στις 3 Μαΐου 1893.

Το σημερινό «ασταθές» ελληνικό εκπαιδευτικό περιβάλλον διαπνεόμενο από εκσυγχρονιστικές ιδεοληψίες παροχής πολύμορφης μάθησης, με το πρόσχημα βελτίωσης της δημόσιας παιδείας, πολύ σύντομα θα είναι ευνοϊκά διακείμενο σε παρόμοια «τρικουπικά» νομοθετήματα επιβολής εκπαιδευτικών τελών (διδάκτρων κ.λπ.) στο σύνολο της δημόσιας παρεχόμενης εκπαίδευσης.