Ένας ψυχίατρος εξομολογείται: «Ζώντας τον καρκίνο μέσα από τους ασθενείς μου, έγινα καλύτερος άνθρωπος»

Το βιβλίο σας «Εφτά παραμύθια ζωής» είναι οι ιστορίες καρκινοπαθών που έκαναν ψυχοθεραπεία… Πώς πήρατε την απόφαση να τις μοιραστείτε;

Για τριάντα χρόνια έχω εργαστεί ψυχοθεραπευτικά με γυναίκες και άνδρες που εμφάνισαν καρκίνο και πάλεψαν για να ζήσουν. Μαζί τους μοιράστηκα εμπειρίες άφατης οδύνης αλλά και μεγάλης χαράς και ελπίδας. Συχνά οι καρκινοπαθείς και το περιβάλλον του ζουν μόνοι τους τις οδυνηρές εμπειρίες τους, χωρίς κάποια συστηματική ψυχολογική βοήθεια.

Κάποιες ιστορίες τις μοιράζομαι γιατί κάποιοι ασθενείς μού άφησαν την εντολή να μιλήσω για τα βιώματά τους, τις ήττες, τις ελπίδες, τα παράπονά τους. Και αυτό είναι μια ηθική υποχρέωσή μου. Τις μοιράζομαι για να δείξω ότι η νόσος υπήρξε για τους ασθενείς μου μια αφορμή για να επισκεφτούν, κατά την ψυχοθεραπεία τους, την ιστορία τους και να συναντήσουν έναν αυθεντικό εαυτό.

Οι αφηγήσεις αυτές αποτελούν την αφετηρία για να εξεταστούν οι σοβαρές επιπτώσεις που έχει η ανακοίνωση της διάγνωσης  του καρκίνου στον ασθενή. Ιδιαίτερα αν αυτός έχει βιώσει ψυχικούς τραυματισμούς σε πρώιμες φάσεις της ζωής του. Η αντιμετώπιση της κατάστασης χρήζει προσεκτικής αντιμετώπισης από τους θεράποντες.

Σε αυτό το βιβλίο επιχειρώ να αναδείξω τις πολλαπλές διαστάσεις της σχέσης μεταξύ ασθενούς και των ιατρών και των νοσηλευτών του. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η παρέμβαση από τους επαγγελματίες της ψυχικής υγείας οι οποίοι θα πρέπει να έχουν εκπαιδευτεί δεόντως. 

Ποια μπορεί να ήταν η μεγαλύτερη δυσκολία σε αυτό το συγγραφικό ταξίδι;

Η μεγαλύτερη δυσκολία μου ήταν να ξαναζήσω τις στιγμές με ασθενείς μου που πορεύτηκα μαζί τους και μετά χάθηκαν. Μια άλλη μεγάλη δυσκολία ήταν να επανεξετάσω την δική μου θεραπευτική στάση προς τους ασθενείς μου και να αναρωτηθώ για ενδεχόμενα λάθη μου στο επίπεδο της τεχνικής μου. Φρονώ ότι όταν χάνεται ένας συνάνθρωπός μας, τον οποίο αναλαμβάνουμε θεραπευτικά θα πρέπει πάντα να αναρωτιόμαστε αν κάνουμε ότι μπορούσαμε καλύτερα γι’ αυτόν. Για τον ειδικό της ψυχικής υγείας βασικός στόχος του πρέπει να είναι η συνδρομή στο να παραμένει ανοιχτή η προοπτική ζωής.

Είναι μόνο ο φόβος ή κι άλλες αιτίες που μας οδηγούν να αγνοήσουμε σημάδια που μαρτυρούν καρκίνο;

Ένα από τα βασικότερα προβλήματα της παραγνώρισης κάποιων ενδεικτικών σημείων καρκίνου είναι διάφορες μορφές άγχους, ιδιαίτερα το άγχος θανάτου. Αυτός συνήθως είναι ο  λόγος που κάποιος παραλείπει να κάνει τις ενδεδειγμένες προληπτικές εξετάσεις.

Ο άνθρωπος φοβάται μήπως αφανιστεί, μήπως αποχωριστεί οριστικά τους αγαπημένους του. Φοβάται μήπως ακόμα χάσει όλα όσα έχει αποκτήσει και στα οποία έχει προσδώσει μεγάλη αξία. Φοβάται απλά να μην αλλάξει κάτι στην καθημερινότητά του, στην οποίαν έχει βολευτεί. Για να μην δει την επερχόμενη απειλητική πραγματικότητα διαψεύδει, καταστέλλει, σβήνει αυτό το ενδεχόμενο και κάνει σαν να μην έχει συμβεί τίποτα ούτε τώρα ούτε στο μέλλον. Σε τέτοιες περιπτώσεις συχνά ο καρκίνος διαγιγνώσκεται όταν είναι ήδη πολύ αργά.

Πόσο δύσκολο είναι τελικά για έναν ασθενή να μιλήσει για τον καρκίνο ;

Όταν ένας ασθενής διαγιγνώσκεται με καρκίνο, νιώθει να πέφτει επάνω του ένας κεραυνός. Δεν ξέρει τι του γίνεται, ακόμα και οι γιατροί δεν ξέρουν σε ένα πρώτο χρόνο τι ακριβώς συμβαίνει. Θα πρέπει να κάνει περεταίρω εξετάσεις, να γίνουν χειρουργικές επεμβάσεις, ίσως  χημειοθεραπείες ή/και ακτινοθεραπείας και στην συνέχεια εξετάσεις κατά τακτά χρονικά διαστήματα. Αντιλαμβάνεστε ότι σε τέτοιες συνθήκες ο ψυχισμός τραυματίζεται και γίνεται ευάλωτος.

Το άτομο τότε κλείνεται στον εαυτό του για να φροντίσει τις πληγές του. Ένας πληγωμένος άνθρωπος για να μπορέσει να μιλήσει για τα οδυνηρά βιώματα θα πρέπει να νιώσει μεγάλη ασφάλεια και εμπιστοσύνη τόσο από τους θεράποντες γιατρούς όσο και από το περιβάλλον του. Επιπλέον θα περιμένει να τον καταλάβουν και να τον συνδράμουν να ξαναβρεί την όρεξη για τη ζωή. Πολλές φορές ο ασθενής δεν μιλάει ούτε στην οικογένεια του γιατί καταλαβαίνει ότι δεν θα το αντέξει. Η Ελένη έλεγε: «πώς να πω στη μητέρα μου ότι έχω καρκίνο; τότε μαζί με τα βάσανα μου θα έχω κι εκείνη να με ψέλνει για το τι κακό την βρήκε».

Ο τρόπος που η κοινωνία αντιμετωπίζει την ασθένεια, την κάνει ακόμα και σήμερα ένα θέμα- ταμπού;

Η κοινωνία και η ιατρική αντιμετωπίζουν τον καρκίνο στοχεύοντας κυρίως, αν όχι αποκλειστικά, στο σωματικό πεδίο. Ενδιαφέρονται για το πώς θα αντιμετωπιστεί ο όγκος ιατρικά, αλλά συχνότατα δεν φροντίζουν ανάλογα, αν δεν αγνοούν εντελώς τις επώδυνες καταστάσεις που βιώνει ο ασθενής. Η κοινωνία και η ιατρική κάποιες φορές εμφανίζουν μία δυσκολία στην αντιμετώπιση με τρόπο ορθολογικό και ανθρώπινο των καταστάσεων που δεν είναι ιάσιμες. Αυτό συμβαίνει περισσότερο στις περιπτώσεις των καταληκτικών ασθενών.

Ευτυχώς για τις τελευταίες,  στην Δυτική Ευρώπη και στην Βόρεια Αμερική, αναπτύχθηκαν μονάδες παρηγορητικής θεραπείας που φροντίζουν τόσο το σώμα και την  ψυχή. Η Ιατρική, στο πρόσωπο κάποιων λειτουργών της,  αισθάνεται ως μία ήττα την αδυναμία της να κάνει κάτι στο σωματικό πεδίο και αποσύρεται. Ξεχνώντας ότι ο άλλος ζει μέχρι την τελευταία του πνοή. Αλλά και η κοινωνία, ιδιαίτερα η καταναλωτική, θέλει να κλείσει την αρρώστια σε τέσσερις τοίχους. Αυτό συμβαίνει γιατί συχνά εκπέμπεται το μήνυμα  ότι όλα είναι δυνατά για τον άνθρωπο. Στην δυναμική της ναρκισσιστικής της οίησης επιδιώκει να αρνηθεί την θνητότητα.

Πόσο ρόλο παίζει η ιστορία που έχει ο ασθενής στην εμφάνιση του καρκίνου;

Πολλές έρευνες που διεξήχθησαν σε συλλογικό ή σε ατομικό επίπεδο υποστηρίζουν ότι οι πρώιμες τραυματικές καταστάσεις και οι ψυχικές δυσλειτουργίες που ενδεχομένως προκαλούνται, συμβάλλουν στην εκδήλωση και εξέλιξη του καρκίνου. Πολλές μελέτες δείχνουν ότι μια παλιά ή πρόσφατη απώλεια ενός πολύτιμου προσώπου, η χρόνια κατάθλιψη, η απελπισία, τα ελλείμματα στην ψυχική οργάνωση και λειτουργία, το στρες κ.λπ. σχετίζονται με την εμφάνιση σοβαρών εξελικτικών νόσων, συμπεριλαμβανομένου του καρκίνου.

Συμπερασματικά, κομβικά συμβάντα στην ιστορία ενός ατόμου μπορούν να έχουν σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία του, αν αυτά τα γεγονότα δεν μπορέσει να τα εκπροσωπήσει με ψυχικά μέσα. Τα τραύματα που προκλήθηκαν θα σιγοκαίουν κρυφά και αν δεν αντιμετωπιστούν έγκαιρα θα βάλουν σε δοκιμασία την ψυχοσωματική οντότητα.

Προφανώς και υπάρχει το ενδεχόμενο  εκδήλωσης του καρκίνου κατά τη διάρκεια της ψυχοθεραπείας… Υπάρχει κάτι που θα πρέπει να απασχολήσει τον θεραπευτή σε αυτή την περίπτωση;

Βεβαίως υπάρχει το ενδεχόμενο να εμφανιστεί καρκίνος και κατά τη διάρκεια μιας ψυχοθεραπείας. Η περίπτωση της Ανθής στο βιβλίο μου είναι παραδειγματική. Γι’ αυτήν την περίπτωση σκέφτηκα πολύ την θεραπευτική μου τακτική και για τον λόγο αυτό συζήτησα το θέμα με συναδέλφους μου ακόμα και σε διεθνή συνεδρία.

Σε κάθε δυσμενή κατάληξη κινητοποιείται στον θεραπευτή η ενοχή μέσα από το ερώτημα έγιναν όλα όπως έπρεπε. Αν και κορυφαίοι συνάδελφοί μου στην ψυχαναλυτική ψυχοσωματική μου είπαν ότι θα εργάζονταν όπως εγώ πάνω σε αυτήν την περίπτωση, εγώ ακόμα αναρωτιέμαι. Θεωρώ ότι η αναζήτηση των ερωτημάτων εδώ είναι πολύ σημαντική. Ακόμα και αν δεν υπάρχει πειστική απάντηση.

Ακούμε συχνά ότι η καλή ψυχολογία του ασθενή, βοηθά πολύ στην αντιμετώπιση του καρκίνου… Κατά πόσο ισχύει αυτό τελικά;

Αυτό είναι μια αλήθεια γενικότερη στην ψυχοσωματική. Ένας ψυχισμός, ο όποιος καταφέρνει να επεξεργάζεται αυτά που συμβαίνουν τόσο εντός του ατόμου όσο και στην εξωτερική πραγματικότητα είναι καλύτερα θωρακισμένος. Το ίδιο συμβαίνει και για όλες τις κατηγορίες ασθενών. Φαίνεται ότι όσοι έχουν καλή ψυχική λειτουργία είναι λιγότερο ευάλωτοι στις υποτροπές από τα άτομα που στερούνται αυτής. Υπάρχουν μάλιστα έρευνες οι οποίες συσχετίζουν ορισμένες ανεξήγητες ιατρικά ιάσεις  με την βελτίωση της ψυχικής λειτουργίας και των διαπροσωπικών σχέσεων του καρκινοπαθούς.

Υπάρχουν μηχανισμοί άμυνας που αναπτύσσει ο ασθενής προκειμένου να αντιμετωπίσει το άγχος και ίσως το ενδεχόμενο να χάσει τη ζωή του;

Βεβαίως. Υπάρχουν τέτοιοι μηχανισμοί άμυνας όπως αυτοί που προανέφερα της καταστολής, της διάψευσης αλλά και της αρνητικής ψευδαίσθησης, μια άμυνα η οποία εξαλείφει το άγχος ή το καταθλιπτικό συναίσθημα. Έτσι ένας τέτοιος ασθενής μπορεί να μιλάει για την κακή έκβαση της υγείας του χωρίς ο ψυχισμός του να εκδηλώνει τα αντίστοιχα συναισθήματα άγχους και θλίψης που θα αναμέναμε. Είναι μια αμυντική στρατηγική που κατατείνει να κρατήσει το άτομο ζωντανό, ώστε να μπορέσει να αντέξει ψυχικά, να παλέψει μέσα από επώδυνες θεραπευτικές διαδικασίες.

Τι είναι αυτό που πρέπει να κάνει ο αναλυτής κατά τη θεραπευτική προσέγγιση ενός ασθενούς με καρκίνο σε τελικό στάδιο;

Θεωρώ ότι ο καταληκτικός ασθενής αναμένει από τον αναλυτή του να συμπορευτεί και να εξακολουθεί να επικοινωνεί μαζί του τόσο στον τομέα της σκέψης, όσο και στον τομέα του συναισθήματος μέχρι το τέλος. Και αν το συναίσθημα έχει παγώσει στον άρρωστο,  τότε ο γιατρός ή ο ψυχαναλυτής είναι εκεί για να νοιώσει αυτός το συναίσθημα στη θέση του ασθενούς.

Ενδεικτικά,  σ’ ένα όνειρο που έκανε η Ελένη λίγους μήνες πριν το τέλος της, εξουσιοδότησε, δηλαδή τον ψυχαναλυτή της, να είμαι εκείνος που θα υποστεί τους πόνους που εκείνη  υφίσταται και δεν αντέχει. Παράλληλα μου προσέδωσε την μαγική δύναμη να την γιατρέψει οριστικά και όλα να ξεχαστούν, σαν να ήταν ένα κακό όνειρο.

Τι είναι αυτό που μπορεί να αλλάξει σε έναν άνθρωπο εάν επιβιώσει από αυτή τη δοκιμασία;

Ποτέ ένας άνθρωπος μετά από μια τέτοια δοκιμασία δεν είναι ο ίδιος, γιατί η αγωνία της αφάνισής του αφήνει τα χνάρια της στην ύπαρξης του. Κάποια άτομα μέσα από το βίωμα της αρρώστιας διαπιστώνουν ότι η ζωή είναι διαφορετική από εκείνη που νόμιζαν πριν. Αντιλαμβάνονται την αξία της με διαφορετικό τρόπο και θεωρούν την νόσο σαν μια «τύχη» που ήρθε για να τους «ξυπνήσει» από μια υπαρξιακή νάρκη, που τους βύθιζε η καθημερινότητα. Αναφέρω κάποια παραδείγματα ασθενών στο βιβλίο που θεωρούν ότι χωρίς τον καρκίνο θα είχαν πεθάνει.

Κάποιοι άλλοι ασθενείς, παραδόξως, όταν αρρωστήσουν ενδέχεται να νιώσουν ψυχικά καλύτερα γιατί θεωρούν ότι με τον καρκίνο πλήρωσαν για τα «λάθη»  τους. Ουσιαστικά υπάρχει ένα αίσθημα ασυνείδητης ενοχής το οποίο ικανοποιείται όταν το άτομο προσβληθεί από την νόσο.

Άλλοι όμως ασθενείς θεωρούν την εκδήλωση της νόσου, ως αδικία, «γιατί σε μένα που ήμουν πάντα σωστός;» αναρωτιούνται, αδυνατώντας να αποδεχτούν ότι κανείς μας δεν είναι στο απυρόβλητο.

Αφιερώνετε το βιβλίο στους ασθενείς σας που αναφέρετε χαρακτηριστικά: «Άγγιξαν το θάνατο και σας έμαθαν τη ζωή»… Μπορούν οι ιστορίες αυτών των ανθρώπων να μας κάνουν καλύτερους;

Αυτό το βιβλίο βασικά το συν-έγραψαν μαζί μου οι ασθενείς μου με τα βιώματα, τις σκέψεις, τα όνειρα και τους εφιάλτες τους, που μοιράστηκαν μαζί μου. Το ότι τους ακολούθησα στον δρόμο που τους έφερνε αντιμέτωπους με τον θάνατο ενώ παράλληλα ζούσαμε την στιγμή και απολαμβάναμε την πραγματικότητα ήταν ένα σπουδαίο μάθημα που πήρα από αυτούς.

Αυτή η συμπόρευση αναγκάζει τον σύντροφο του ασθενούς να «δει» τις δικές του αγωνίες και να τις αμβλύνει. Πρόκειται για μια μοναδική εμπειρία και για τον ασθενή και για τον θεραπευτή. Ίσως γιατί προσεγγίζοντας τα βαθύτερα άγχη τους και οι δυο μαζί, να αντιμετωπίζεται η θανάσιμη επίθεση που εκπροσωπεί η ασθένεια. Έτσι ο καρκινοπαθής ανακαλύπτει πόσο τρομοκρατήθηκε, πόσο απομονώθηκε σε όλη την διάρκεια της ζωής του και τότε παράδοξα ανακαλύπτει το αληθινό φως της ζωής που δίνει νόημα στην ύπαρξης του. Σε ένα τέτοιο ταξίδι όλοι γινόμαστε καλύτεροι.

Ο Σάββας Σαββόπουλος είναι ψυχίατρος και ψυχαναλυτής. Σπούδασε ιατρική στo Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Ειδικεύτηκε ως ψυχίατρος στην Γενεύη και εργάστηκε για ένδεκα χρόνια στις εκεί πανεπιστημιακές κλινικές, όπου και απέκτησε τον τίτλο του διδάκτορα της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Γενεύης. Η διδασκαλία των G. Garrone, R. Tissot, A. Andreoli, J. P. Junod, A. Gunn-Sechehaye και άλλων πάνω στις ψυχικές διαταραχές αλλά και στην σχέση ασθενούς και γιατρού υπήρξε καθοριστική. Στην ψυχανάλυση και στην ψυχοσωματική εκπαιδεύτηκε στην Γενεύη, στο Παρίσι και στην Αθήνα και μαθήτευσε κοντά στους F. Pasche, R. Diatkine, A. Green, M. Fain, O. Flournoy, G. Mercier, Ά. Ποταμιάνου και άλλους σημαντικούς ψυχαναλυτές. Είναι διδάσκων ψυχαναλυτής της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, της οποίας υπήρξε διευθυντής εκπαίδευσης, και μέλος της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ένωσης. Είναι ιδρυτικό μέλος, και διετέλεσε πρόεδρος, της Ελληνικής Ψυχοσωματικής Εταιρείας και τακτικό μέλος του Ψυχοσωματικού Ινστιτούτου των Παρισίων- P. Marty.

Λίγα λόγια για το βιβλίο

Αφετηρία του βιβλίου είναι οι ιστορίες καρκινοπαθών, οι οποίοι, κατά την ψυχοθεραπεία τους, ανακαλύπτουν τον εαυτό τους· έναν εαυτό που αγνοούσαν· έναν εαυτό όμοιο με ήρωα παραμυθιού. Σήμερα ο καρκίνος έχει χαρακτηριστικά επιδημίας. Oι κοινωνίες επιχειρούν να τον απομονώσουν, ώστε οι απειλητικές φαντασιώσεις που διακινεί να μην στοιχειώνουν την καθημερινότητα. Οι ασθενείς αποφεύγουν να αναφέρονται σε όσα ζουν, νιώθουν και σκέφτονται, γιατί οι «απέξω» συχνά αρνούνται ακόμη και να ακούσουν την λέξη καρκίνος, ενώ αποφεύγουν τον ασθενή, σαν να πρόκειται για εστία μόλυνσης.

▶ Παίζουν ρόλο στην εμφάνιση του καρκίνου οι πρώτες εμπειρίες, ο τρόπος ζωής, η ιστορία του καθενός μας;
▶ Τι βιώνει άραγε ο καρκινοπαθής, όταν μόνος παλεύει με την νόσο;
▶ Τι είδους σχέσεις υφαίνει με το περιβάλλον και με τους γιατρούς του;
▶ Ποιους μηχανισμούς άμυνας κινητοποιεί, για να αντιμετωπίσει την κατάσταση που προκύπτει και το άγχος θανάτου που τον κατακλύζει;
▶ Γιατί, όταν μοιραζόμαστε τις σκέψεις και τα βιώματα του καρκινοπαθούς, γινόμαστε καλύτεροι;

Για περισσότερο από τριάντα χρόνια εργάζεται με καρκινοπαθείς ως ψυχαναλυτής-ψυχοθεραπευτής και ως επόπτης σε ογκολογικές και ψυχο-ογκολογικές υπηρεσίες. Οι κλινικές και οι θεωρητικές του έρευνες σε αυτό το πεδίο έχουν δημοσιευθεί σε διεθνή και ελληνικά περιοδικά ψυχανάλυσης και ψυχοσωματικής και έχουν ανακοινωθεί σε πλήθος σχετικών συνεδρίων.