Τα αιωνόβια ψηλά βουνά του Ζαχαρία Παπαντωνίου

Τα ψηλά βουνά γράφτηκαν το 1918 και είναι ενδόμυχα χαραγμένα στην αναγνωστική μνήμη. Το βιβλίο κατατάσσεται στο πάνθεον της νεοελληνικής κλασικής παιδικής λογοτεχνίας, ενώ θεωρείται ακόμα και σήμερα αξεπέραστο για τα ελληνικά παιδαγωγικά δεδομένα, αφού αποτέλεσε σύμβολο της αλλαγής και συνώνυμο της ”φουτουριστικής” μεταρρύθμισης του ρηξικέλευθου δημοτικιστή Ελευθέριου Βενιζέλου.

Ο Γρ. Ξενόπουλος υπογράμμισε την ειδοποιό διαφορά του εν λόγω σχολικού αναγνωστικού από τα υπόλοιπα υποστηρίζοντας χαρακτηριστικά ότι απείχε μακράν «όσο η αυγή από τη νύχτα». Ωστόσο, μετά την απρόσμενη εκλογική ήττα του εκσυγχρονιστή Βενιζέλου, εξοβελίστηκε από την κυβέρνηση Ράλλη και πολεμήθηκε λυσσαλέα και με μένος, με το πρόσχημα της «βδελυράς και βωμολόχου αστειότητος» της γραφής, κατά την κρίση της Επιτροπείας. Η Γ. Καζαντζάκη το χαρακτήρισε «αναίσθητο» και «άψυχο», ενώ ο Γ. Χατζιδάκις επεσήμανε τον εκβαρβαρισμό του γλωσσικού οργάνου –της καθαρεύουσας- και τη μεθοδευμένη υπονόμευση του τριπτύχου: Έθνος – Θρησκεία – Οικογένεια. Αν και κάηκε δημοσίως ως εθνικά επιλήψιμο βιβλίο, επέστρεψε ως σχολικό εγχειρίδιο το 1933 και το 1974 για μικρό, ωστόσο, χρονικό διάστημα.

Ειδικότερα, μια παρέα είκοσι έξι εννιάχρονων αγοριών, μετά την αποφοίτησή τους από το δημοτικό σχολείο, την παρότρυνση του πνευματικού τους ταγού και ασφαλώς με τη συγκατάθεση της οικογένειάς τους, περνούν καλοκαιρινές στιγμές σ’ ένα ειδυλλιακό τοπίο στα κρημνώδη όρη της Ευρυτανίας, στο γενέθλιο τόπο του Ζαχαρία Παπαντωνίου.

Εκεί συστήνουν τη δική τους κοινωνία –μια μικρογραφία της πραγματικής- και μαθαίνουν να συνυπάρχουν ομαλά και αρμονικά. Τα ψηλά βουνάαποτελούν ένα κοινωνιολογικό πείραμα, μια ωδή ομοψυχίας και συντροφικότητας, αφού η περιρρέουσα ατμόσφαιρα είναι άκρως ομαδοσυνεργατική. Η συντροφιά μυείται με τις έννοιες αλτρουισμός, ευγενής άμιλλα, διαλλακτικότητα, ενότητα, ευρυθμία και πειθαρχία. Προτάσσει το μακρυγιαννικό εμείς και θυσιάζει το εγώ στο βωμό του.

Οι μικροί ήρωες συγκροτούν την ταυτότητά τους και αποκτούν αυτογνωσία μέσα από την ετερογνωσία. Αναπτύσσουν δεξιότητες, υπακούουν στο κέλευσμα του «ένδον σκάπτε», προβαίνουν σε βαθιά ενδοσκόπηση και αντιλαμβάνονται τις άγνωστες πτυχές της ιδιοσυγκρασίας τους, τις δυνάμεις και τις αδυναμίες τους.  Γίνονται πιο ώριμοι, πιο υπεύθυνοι, ενώ ο ιδεολογικός άξονας του έργου παραμένει η αυταπάρνηση και η αυτοθυσία.

Η παραμονή στο βουκολικό τοπίο και οι δοκιμασίες δεν είναι παρά ένα γύμνασμα ζωής, η “απέκδυση” της ανέφελης και ακύμαντης παιδικής ξεγνοιασιάς, ο απογαλακτισμός από την οικογενειακή ομπρέλα,  το κόψιμο “του ομφάλιου λώρου” και η μετάβαση στην ενηλικίωση. Όντως, τα παιδιά θα επιστρέψουν πίσω στην αστική κοινωνία των μεγάλων πιο γούρμα, πιο μεστά, με αποσκευές γεμάτες εμπειρία.

Επιπροσθέτως, ο Ζ. Παπαντωνίου παρουσιάζει τα οφέλη της εργατικότητας και του καταμερισμού της εργασίας, της χαράς της δημιουργίας και της προσφοράς. Οι συμμαθητές συνειδητοποιούν πως η εργασία εξασφαλίζει ποιότητα ζωής και αναβιβάζει το βιοποριστικό επίπεδο. Το άτομο ακονίζει το πνεύμα του και μετατρέπεται σε ον φιλέρευνο, φιλομαθές και επινοητικό. Ο άνθρωπος κατακτά την ανεξαρτησία του, αυτενεργεί, γίνεται αυτόφωτος. Η φυγοπονία, η νωθρότητα και η αδράνεια δεν είναι ενδεδειγμένος τρόπος ζωής. Έτσι, τα παιδιά εξευγενίζονται και χαλυβδώνονται ως προσωπικότητες.

Εν αντιθέσει με τη συγκαιρινή οικοκτονική εποχή, στα Ψηλά βουνά σμιλεύεται μια οικολογική ευαισθησία και μια περιβαλλοντική συνείδηση. Τα παιδιά γνωρίζουν βιωματικά το φυσικό περιβάλλον και εξοικειώνονται με τις δυσχέρειες της διαβίωσης στα βουνά και τις συνήθειες των άγριων ζώων. Το βιβλίο αυτό κηρύσσει την προάσπιση του φυσικού περιβάλλοντος και παρέχει στα παιδιά θερινά μαθήματα στην ανοιχτή φύση, στο άπλετο φως και στο καθαρό οξυγόνο, μακριά από τα στεγανά, τον κλειστό χώρο και τα υδροκέφαλα κέντρα των νευρώσεων, του φιλοτομαρισμού και της αλλοτρίωσης. Η εξόρμηση στην ορεινή γεωγραφία ισοδυναμεί με αναβαθμό κατανόησης της φύσης. Η παρέα των συμμαθητών κατανοεί πως η φύση δεν είναι αντικείμενο ιδιοκτησίας, αλλά κοινό κτήμα, πως έχει ιερή υπόσταση και πνευματικό βάθος, πως είναι δώρο Θεού γι’ αυτό απαιτεί ευλάβεια και τιμή. Φύση και άνθρωπος συνυπάρχουν σε μια ισορροπημένη αδελφική σχέση, αποτελούν ενιαίο, αδιάσπαστο σύστημα ζωής, όπου ο άνθρωπος επιβιώνει και εκφράζεται. Η σχέση του ανθρώπου με τη φύση είναι απόλυτη, γιατί εκείνη είναι θεμέλιο της ύπαρξής του. Η διαφύλαξη της ακεραιότητας του περιβάλλοντος αποτελεί ηθικό χρέος, είναι όρος ζωής για τον άνθρωπο, ενώ ο εκφυλισμός του απειλή. Η φυσική ζωή συνεπάγεται γαλήνη, ηρεμία, ισορροπία, απόλαυση, υγεία, χαρά, ομορφιά, ελευθερία. Η γη είναι μήτρα, δημιουργός και τροφός, συνοδοιπόρος του ανθρώπου, τόπος και τρόπος ζωής, γι’ αυτό απαιτείται σεβασμός, αγάπη, αφοσίωση, στοργή κι ευγνωμοσύνη.

Τα παιδιά διευρύνουν τους γνωστικο-πνευματικούς τους ορίζοντες, γνωρίζουν τον πολιτισμό, τις παραδόσεις, τους μύθους για αερικά και στοιχειά και τους θρύλους για νεράιδες, ενώ ταυτόχρονα καταρρίπτουν δεισιδαιμονίες και λαϊκές δοξασίες που γεννά ο φόβος για το άγνωστο. Οι άνθρωποι συχνά καταφεύγουν στο υπερφυσικό και σε εξωλογικές δυνάμεις από την ανικανότητά τους να ερμηνεύσουν ασυνήθιστα περιστατικά ή από την ανάγκη τους να πιστεύουν ότι υπάρχουν πράγματα που δεν γίνονται αντιληπτά με τις αισθήσεις. Η παρέα αποκτά γόνιμη κριτική ματιά, συνθετική ευέλικτη σκέψη, πνευματική εγρήγορση και καταρρίπτει κάθε αναχρονιστική σκοταδιστική αντίληψη και πρόληψη.

Ανάμεσα στις συγγραφικές αρετές του βιβλίου ξεχωρίζει η στρωτή, εύπλαστη, μητροδίδακτη, κρυστάλλινη κι αβίαστη δημοτική γλώσσα, που τηρεί τους γραμματικούς οδηγούς και τα συντακτικά νήματα, η υποδειγματική έκφραση και η απροσποίητη γραφή. Η κριτική εστίασε στην απουσία βαρύγδουπου διδακτικού – νουθεσιακού τόνου, στην απλότητα και στη χάρη της αφήγησης, στην έλλειψη υπερβολών, στο λεπτό χιούμορ, στη μεστότητα των νοημάτων, στο γήινο ύφος, στα βαθιά, πηγαία και τρυφερά αισθήματα. Η δημοφιλία και η σχεδόν αιωνόβια επιβίωση του έργου οφείλονται ακόμα στην πλούσια εικονοποιϊα της ελληνικής ορεινής τοπογραφίας και στις ολοζώντανες σχεδόν φωτογραφικές περιγραφές. Τέλος, σημαίνουσα είναι η προσφορά του Παπαντωνίου στην καλαίσθητη τυπογραφική παρουσίαση του βιβλίου.

Η εξωσχολική πρόσληψη του έργου και η μακροζωία του αναγνώσματος αποδεικνύει την ύψιστη αξία αυτού του πολυδιαβασμένου λογοτεχνικού πονήματος. Οι Κ. Παλαμάς και Β. Γαβριηλίδης το χαρακτήρισαν «λογογραφικό αριστούργημα» και «εκπαιδευτική επανάσταση», ενώ ο Π. Νιρβάνας αναφέρει χαρακτηριστικά: «πόση ζωή, πόση ποίησις, πόση χάρη κατοικεί εκεί μέσα». Ο Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος βρίσκει στις σελίδες του βιβλίου αυτού την αυθεντικότητα, την αλήθεια και τη χαρά μιας «αλλιώτικης ζωής» και συνεχίζει χαρακτηριστικά: «πάσα έκφραση είναι εικών, πάσα διήγησις ποίημα».  Ο Α. Δημαράς τόνισε τη γλωσσική, παιδαγωγική και αισθητική του αξία, ενώ ο Β. Καλαμαράς θεωρεί Τα ψηλά βουνά ως τον «άνεμο της ανανέωσης που έπνευσε στην εκπαίδευση των ελληνόπουλων». Ακόμα, ο Στ. Σπεράντζας φρονεί πως είναι από τα βιβλία που «ξυπνούν τους λαούς και τους κάνουν πιο μεγάλους». Τέλος, ο Γ. Βαλέτας υποστηρίζει πως «στάθηκαν αληθινός λυτρωμός για την Ελλάδα».

Τα ψηλά βουνά μας ταξιδεύουν πίσω στα ανέμελα νοσταλγικά παιδικά χρόνια, στον ανιδιοτελή προσκοπισμό και εμφυσούν στους εκκολαπτόμενους πολίτες τον κοινοτισμό, ενώ συνάμα πραγματώνουν το όραμα της νεανικής αυτεξουσιότητας. Πρόκειται για ένα «πάντερπνο» ανάγνωσμα ανεξαρτήτως ηλικίας, για μια σπάνια νότα δροσιάς και ψυχικής ευφορίας, με διαχρονικό παιδαγωγικό μήνυμα, για μια εφηρμοσμένη και επιτυχημένη πρακτική για να αναπτύξει κανείς την φιλαναγνωσία του. Αναμφισβήτητα, πρόκειται για τη μεγαλύτερη νίκη του δημοτικισμού στη μάχη με το λογιωτακισμό.

«Σήμερα είναι Κυριακή. Κάτι ξεχωριστό έχει τούτο το πρωί. Τα παιδιά, όταν γύρισαν από την εκκλησία, ήρθαν και ξαπλώθηκαν στους ίσκιους. Πεύκο, ευλογημένο πεύκο! Από τις χαραμάδες των κλαδιών του βλέπουν τον ουρανό. Τα κλαδιά του σκίζονται σε πολλά κλαδιά μικρότερα∙ κι αυτά πάλι σε άλλα μικρά μικρά παρακλάδια, που μοιάζουν με αμέτρητα ψιλά σκοινιά, κομποδεμένα σαν τα δίχτυα. Τα φύλλα του, που είναι σαν βελόνες, γίνονται κρόσσια και κει μέσα παίζει ο αέρας κι ο γαλάζιος ουρανός. Σαλεύει το πεύκο κι η άκρη του ίσκιου του σαλεύει μαζί. Φυσάει σαν μακρινή θάλασσα. Να μπορούσαν ν’ ακούνε ξαπλωμένοι ώρες πολλές αυτό το νανούρισμα!»

*Η Ζαχαροπούλου Κλεοπάτρα είναι πτυχιούχος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών, κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος με τίτλο «Σύγχρονες προσεγγίσεις στη γλώσσα και στα κείμενα» και Πιστοποιητικού Συμπληρωματικής Εκπαίδευσης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών με τίτλο «Μαθησιακές δυσκολίες - δυσλεξία».