Η μουσική αγκαλιάζει την ποίηση του Χρίστου Λάσκαρη

Μπορεί στην Ελλάδα η μελοποίηση ποιημάτων να ευδοκίμησε δίνοντας σημαντικούς σταθμούς στον πολιτισμό της χώρας τόσο μέσω του πολιτικού όσο και του έντεχνου τραγουδιού, ωστόσο η περίπτωση του ποιητή Χρίστου Λάσκαρη που θα μας απασχολήσει εδώ ως συνδετικός κρίκος και εμπνευστής τεσσάρων ηχογραφημάτων δεν έχει σχέση με την τυπική μελοποίηση ποιημάτων που γνωρίζουμε.

Και στις τέσσερις παρακάτω περιπτώσεις έχουμε δημιουργούς που προσεγγίζουν την ποίηση όχι με την έννοια της μετατροπής της σε στιχουργική και ακολούθως σε δημιουργία τραγουδιών, αλλά σαν μια πρώτη ύλη που στέκεται στον πυρήνα, στο επίκεντρο και ανασαίνει δημιουργικά προκαλώντας ξεχωριστές μουσικές επενδύσεις, αναγνώσεις, υπογραμμίσεις και εν τέλει ψυχικές καταθέσεις των συνθετών-μουσικών.

Με αφορμή τις δυο φετινές απόπειρες μουσικής προσέγγισης της ποίησης του Χρίστου Λάσκαρη («Ταξιδεύεις ακόμα»: δίσκος του Γιώργου Μπότη και «Θα μιλήσω γι΄ αυτούς»: κομμάτι του Μανώλη Αγγελάκη) που μόλις κυκλοφόρησαν, αλλά και τους δυο παλαιότερους δίσκους του Γιάννη Μουρτζόπουλου και του Epavlis Pavlakis, διαπιστώνουμε ότι η ποίηση του Λάσκαρη εμπνέει σύγχρονους δημιουργούς και ευνοεί ιδιαίτερα αξιόλογες πειραματικές μουσικές ματιές. Ωστόσο αυτές οι ματιές δείχνουν μεγάλο σεβασμό και βαθιά προσήλωση στα ποιήματα και οι τρεις εξ αυτών εντάσσουν στο μουσικό αποτέλεσμα ως βασικό «πρωταγωνιστή» ακέραια την εκφραστική απαγγελία-φωνή του ποιητή όπως αποτυπώθηκε και ηχογραφήθηκε λίγο πριν τον θάνατό του από τον Γιάννη Μουρτζόπουλο. Είναι άραγε κάτι σαν δέος και βαθιά αναγνώριση μπροστά στην ποίηση του Λάσκαρη, αυτό που κινητοποίησε τις απόπειρες αυτές ώστε να αποτυπωθούν με αυτόν τον τρόπο; Αυτό σίγουρα είναι το πρώτο σκέλος της απάντησης. Το δεύτερο σχετίζεται με το ύφος και τη μορφή της ποιητικής γλώσσας, αλλά και με την υποβλητική απαγγελία-ερμηνεία από τη φωνή του ίδιου του ποιητή που ηχογραφήθηκε αυτόνομη αρχικά και χωρίς μουσικό προορισμό.

Τα ποιήματα του Λάσκαρη είναι λιτά, γυμνά από καλλωπισμούς και ωραιοποιήσεις, εξαιρετικά ειλικρινή, εκ βαθέων, γήινα και ταυτόχρονα υπερβατικά στην προέκτασή τους, δομημένα από σιωπές και παύσεις όπως ακριβώς και ο τρόπος που τα εκφέρει με τη φωνή του. Ταυτόχρονα διέπονται από έναν συγκλονιστικό εσωτερικό ρυθμό και χαρακτηρίζονται από μια εκφραστική οικονομία, μια σχολαστική, σχεδόν χειρουργική χρήση των λέξεων. Μόνο οι απαραίτητες λέξεις υπάρχουν σε αυτά τα ποιήματα και συνδέονται με πρωτοφανή συνοχή. Τίποτε το περιττό και υπερβολικό δεν βαραίνει, δεν μεγεθύνει και δεν ελαττώνει το μέγεθος του λόγου. Παράλληλα τα ποιήματα είναι καθαρά χωρίς κρυμμένα νοήματα και δυσνόητες διατυπώσεις που θέλουν αποκρυπτογράφηση. Μιλάνε κατευθείαν στην καρδιά. Εν τέλει έχουμε μια γλώσσα οικεία. Μια γλώσσα καθαρά μουσική που γλιστρά σαν το πέρασμα του χρόνου, σαν τη ροή της ζωής με όλα τα ωραία και τα ζοφερά της που αιχμαλώτισε στα ποιήματά του. Επίσης η θεματολογία τους που χωρά τον έρωτα, τη νοσταλγία της παιδικής ηλικίας, τη μοναξιά, την πόλη, τον θάνατο στον οποίο προσδίδουν μια σπάνια υπαρξιακή διάσταση και όλα τα άλλα υπέροχα και τρομερά που ο Λάσκαρης ενέταξε στον κόσμο του με απίστευτη αμεσότητα, φαίνεται ότι αφορούν απόλυτα τους σύγχρονους δημιουργούς και κατ΄ επέκταση τον σύγχρονο, ασφυκτικά εγκλωβισμένο άνθρωπο. Φορέας αυτών των ποιημάτων η φωνή του Λάσκαρη στην συνταρακτική απαγγελία του. Φωνή αδύναμη στην ένταση, αποστασιοποιημένη, με τονισμούς ψυχής και αναμνήσεων, που υπογραμμίζει τα σημαινόμενα κάνοντας νεύμα στον αναγνώστη και στον ακροατή να προσέξει. Φυσικό επακόλουθο η αυθεντική συγκίνηση που προκύπτει από τα ολιγόστιχα ποιήματα, τον τραχύ και βαθιά αξιοπρεπή λυρισμό τους, την σύνοψη μιας ζωής, την έξοδο από αυτή. Η ποίηση του Λάσκαρη απαιτεί ειλικρινείς αναγνώστες, απαιτεί μουσικούς που τη σέβονται και σε αυτό ευτύχησε. Η φωνή του έδωσε σώμα στη γλώσσα, έκανε με τον ψίθυρο και την ανάσα πάταγο στην ψυχή μας.

Χρίστος Λάσκαρης-Γιάννης Μουρτζόπουλος «Το Ποτάμι»

Η αρχή των μουσικών αναγνώσεων της ποίησής του έγινε το 2009. Τότε κυκλοφόρησε το cd «Χρίστος Λάσκαρης-Γιάννης Μουρτζόπουλος Το Ποτάμι» από τη δισκογραφική εταιρεία Low Impedance Recordings, με τίτλο ομώνυμο του ποιήματος του Λάσκαρη. Ήταν η πρώτη φορά που ποιήματα του Λάσκαρη συνοδεύτηκαν και ενέπνευσαν σύνθεση μουσικής. Ο συμπολίτης συνθέτης, μουσικός και πανεπιστημιακός Γιάννης Μουρτζόπουλος ο οποίος όταν ήταν στη ζωή ο Χρίστος Λάσκαρης τον είχε κινηματογραφήσει να απαγγέλει ποιήματά του σε μια συγκλονιστική κατάθεση ψυχής που φορτιζόταν από το γεγονός ότι ο ποιητής βρισκόταν χρονικά λίγο πριν τον θάνατό του, δημιούργησε ένα αξεπέραστο ηχητικό αριστούργημα με παρούσα τη φωνή του ποιητή. Ήταν η πρώτη και πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση στην ποίηση του Λάσκαρη, που ανέδειξε υποδειγματικά και με βαθύ σεβασμό την ποίηση.

Ωστόσο το μουσικό συνθετικό φίλτρο, οι ατμόσφαιρες και τα ηχητικά περιβάλλοντα που έστησε ο Γιάννης Μουρτζόπουλος συνιστούν ένα αδιαίρετο σύνολο μουσικής και ποίησης, ένα σπάνιο έργο εσωτερικού παλμού και έντονων συγκινησιακών φορτίσεων που καθηλώνουν τον ακροατή. Στο έργο του αυτό ο Γιάννης Μουρτζόπουλος χρησιμοποίησε ατόφια τη απαγγελία του Λάσκαρη θέτοντάς την πάνω στα ηλεκτρονικά μουσικά του θεμέλια. Τα μικρά σε έκταση ποιήματα του Λάσκαρη υπηρετήθηκαν ιδανικά από τη μουσική και τα δραματικά ηχοτοπία που διεύρυναν τη χρονική διάρκεια των κομματιών συνομιλώντας με τα νοήματα και το συναισθηματικό βάρος τους. Επίσης με δάνεια από μουσικά θέματα των Μανώλη Χιώτη, Art Blakey, Charles Ives, ο Γιάννης Μουρτζόπουλος ανασύρει θραύσματα λαϊκής ελληνικής μουσικής, τζαζ και της λεγόμενης σύγχρονης κλασικής ενσωματώνοντάς τα στο γενικό του όραμα, πάντα με αφορμή και σε νοηματικό διάλογο με τους στίχους των ποιημάτων. Κατά αυτόν τον τρόπο η μουσική του Χιώτη, εμπλουτισμένη βέβαια, ήρθε να «δέσει» με την απαγγελία του Λάσκαρη στο ποίημά του «Μέρες του ΄50» και να σχολιάσει εμπνευσμένα τον μετασχηματισμό της ελληνικής κοινωνίας.

Κάτι ανάλογο γίνεται και στα άλλα μουσικά δάνεια. Σε όλο το δισκογραφικό εγχείρημα εισπράττουμε μια ονειρική ατμόσφαιρα, αντάξια της δραματικής εσωτερικής έντασης των ποιημάτων, κάτι σαν κινηματογραφική μουσική, «όπου όμως, εδώ, υπάρχει κι ένας ηθοποιός – ο ποιητής – που απαγγέλλει», όπως είχε τονίσει ο συνθέτης σε παλαιότερη συνέντευξή του στο περιοδικό Jazz&Τζαζ. Οι όποιες αναφορές όμως σε μουσικά είδη και κατευθύνσεις (electronica, jazz, κλασική, κινηματογραφική μουσική) εδώ χάνουν τις αυστηρές οριοθετήσεις τους και ο δημιουργός-συνθέτης και μουσικός- με φάρο την ποίηση του Λάσκαρη γεννά εκ νέου ποίηση. Στο «Ποτάμι», ο Γιάννης Μουρτζόπουλος επέλεξε να σχολιάσει μουσικά, εκτός από το ομώνυμο, τα ποιήματα «Van Gogh», «Μοναχικοί Ταξιδιώτες», «Μόνο στα όνειρα», «Απλώς, μια επιφάνεια», «Να τελειώνουμε», «Λαϊκό ζευγάρι», «Μέρες του ’50», «Για να φτάσω ως εσένα». Ομολογουμένως μια ανεπανάληπτη εμπειρία, ένα έργο ζωής που κυλά σαν ποτάμι στη συναρπαστική ποίηση του Λάσκαρη και κατά συνέπεια ακούγεται ολόκληρο σαν ενιαίο σύνολο ξεφεύγοντας από τους περιορισμούς και τη λογική των ξεχωριστών, τυπικών κομματιών-μελοποιημένων ποιημάτων.

Epavlis Pavlakis-Χρίστος Λάσκαρης

Λίγα χρόνια μετά, τo 2013 ο Θεσσαλονικιός Epavlis Pavlakis (Παύλος Βάκαλος) έγραψε έναν δίσκο διάφανου βινυλίου (12ιντσο long play, 45 ωστόσο στροφών με εξαιρετική αισθητική και στο εξώφυλλο) με τίτλο «Epavlis Pavlakis-Χρίστος Λάσκαρης», που κυκλοφόρησε από τη δισκογραφική εταιρεία Granny Records. Πρόκειται για υλικό που λίγο πριν ο δημιουργός του είχε κυκλοφορήσει σε κασέτες ιδιοχείρως. Τα ποιήματα του Λάσκαρη που προσεγγίζονται μουσικά είναι: «Μοναχικοί ταξιδιώτες», «Όνειρο», «Το σούπερ μάρκετ», «Να τελειώνουμε», «Χειμωνιάτικα απογεύματα της Κυριακής», «Βαν Γκογκ», «Στην κλινική», «Αποκαθήλωση», «Έρωτας» και «Απλώς μια επιφάνεια».

Πρόκειται για μια πολύ ενδιαφέρουσα δουλειά που σέβεται και αναδεικνύει στο έπακρο την ποίηση και την ηχογραφημένη φωνή του Λάσκαρη με τις μελωδίες και τους ρυθμούς να ξετυλίγονται διακριτικά και παράλληλα χωρίς να κυριαρχούν της φωνής, ακόμα και στη χροιά της. Το ακρόαμα φέρνει στο νου κάποιες δουλειές της Λένας Πλάτωνος στο ύφος και έχει αναφορές από την ηλεκτρονική μουσική και την τέκνο και το βασικό στοιχείο που χαρακτηρίζει τη μουσική αυτή προσέγγιση είναι η συνύπαρξη μουσικής και ποίησης και όχι η επιβολή της πρώτης στη δεύτερη. Υπνωτιστική, συνοδευτική, ατμοσφαιρική, με εξάρσεις του beat η μουσική, κατάφερε να λειτουργήσει ως πολλαπλασιαστής των στίχων και των σιωπών. Η σπαρακτική φωνή του ποιητή παρουσιάζεται μέσα από τους ελάχιστους ψηφιακούς ήχους. Ένα γραμμικό ζωντανό περιβάλλον ήχου που καταγράφει και φορτίζει τη φωνή δίνοντάς μας μια ξεχωριστή στιγμή για το πώς μπορεί να «ηχήσει» η ποίηση στη νέα ψηφιακή εποχή. Ουσιαστικά ήταν ένας φόρος τιμής στον Χρίστο Λάσκαρη, που απέδειξε ότι η μουσική είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα σε αυτές τις περιπτώσεις ακόμα κι όταν δεν πρωταγωνιστεί.

Και να περάσουμε στα τελευταία δισκογραφικά νέα από τους σύγχρονους μουσικούς που εμπνεύστηκαν και δημιούργησαν πάνω στην ποίηση του Χρίστου Λάσκαρη.

Γιώργος Μπότης «Ταξιδεύεις ακόμα»

Μέσα στον Οκτώβριο του 2021 κυκλοφόρησε το άλμπουμ «Ταξιδεύεις ακόμα» του Γιώργου Μπότη από την Πατρινή δισκογραφική εταιρεία Same Difference Music παρουσιάζοντας ένα ακόμα πρόσωπο του «μουσικού» Χρίστου Λάσκαρη. Ο Γιώργος Μπότης, που υπογράφει τη σύνθεση, την ενορχήστρωση και την παραγωγή, προσέγγισε, εκτός από το ομώνυμο, τα ποιήματα «Σε ένα δρόμο όλο επιστρέφω», «Απ' το φεγγάρι», «Ο ξενιτεμένος», «Για να φτάσω ως εσένα», «Μόνο στα όνειρα», «Εγκατάλειψη» και «Έφυγε». Εκτός από τα «Απ’ το φεγγάρι» και «Μόνο στα όνειρα» που προϋπήρχαν ως ορχηστρικά, ο Μπότης έγραψε τις μουσικές του πάνω στις απαγγελίες του ποιητή τις οποίες είχε καταγράψει και επεξεργαστεί ο Γιάννης Μουρτζόπουλος στο Πανεπιστήμιο Πατρών. Ο Γιώργος Μπότης δημιουργεί ονειρικές ατμόσφαιρες και σύγχρονα ηχητικά περιβάλλοντα ενεργοποιώντας το στυλιστικό φάσμα της electronica, της ambient και της πειραματικής μουσικής αποδίδοντας μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μουσική δουλειά όπου το προσωπικό του αποτύπωμα ως συνθέτη και παραγωγού καταγράφεται διακριτά αναδεικνύοντας στο ακέραιο τον ποιητικό λόγο.

Όπως σημειώνεται στον δίσκο, που κυκλοφορεί και σε βινύλιο: «Οχτώ συνθέσεις, οχτώ κάρτες σταλμένες από οχτώ δυστοπικές μητροπόλεις του παρόντος, όπου οι μακριές νύχτες εναλλάσσονται με το ημίφως ενός ήλιου χαμηλά στον ορίζοντα. Στην ποίηση του Λάσκαρη ο Μπότης βρήκε κομμάτια του εαυτού του, ταυτίστηκε και βυθίστηκε σε αυτήν για πολλά χρόνια, ώσπου το 2018 ξεκίνησε να συνθέτει μουσική επηρεασμένος από την συναισθηματική ταύτιση με τον άνθρωπο στην ποίηση του Λάσκαρη, με τη ματαίωση των ονείρων, με τις στιγμές ευτυχίας ανάμεσα στην τραγικότητα της καθημερινής επιβίωσής… Η μουσική γράφτηκε και ηχογραφήθηκε στο Λονδίνο από το φθινόπωρο του 2018 έως το καλοκαίρι του 2019. Εκείνη την περίοδο τα ακούσματα που τον επηρέασαν ήταν η μουσική των Hiroshi Yoshimura, The Blue Nile, Daniel Lanois, Ry Cooder, Aphex Twin, Brian Eno, Tom Waits (Closing Time), Vangelis. Η συμβολή του Γιάννη Μουρτζόπουλου (ως έμπνευση με το δίσκο του “Το Ποτάμι”, του 2009, ως παραχωρητής του ηχογραφήματος του ποιητή, αλλά και με την κριτική του την περίοδο της δημιουργίας του άλμπουμ) ήταν σημαντική και επηρέασε το τελικό αποτέλεσμα».

O Γιώργος Μπότης κάνει τα πάντα εδώ. Παίζει πιάνο, συνθεσάϊζερ, προγραμματισμό, ηλεκτρονικά, κλαρινέτο, ενώ οργανικές φωνές από τους Ανδρέα Πολυζωγόπουλο (φλικόρνο), Jamie Benzies (σαξόφωνο), Graham Farnworth (lap steel και ακουστική κιθάρα), Αλέξης Κρανίου (ηλεκτρική κιθάρα) και τρίο εγχόρδων αποτελούμενο από τους Alastair Caplin (βιολί), Άγγελο Μπουλάλα (βιόλα), Αζήνον Τυνήσιο (τσέλο) ακούγονται σε κάποια κομμάτια. Η ηχογράφηση, η μίξη και το mastering έγινε από τον Γιώργο Μπότη στο Okinawa Studios του Λονδίνου. Στο σημείο αυτό πρέπει να τονίσουμε ότι ο Γιώργος Μπότης έχει μια πολύ σημαντική πορεία στο εξωτερικό ως παραγωγός. Οι συνεργασίες του στον τομέα αυτό με καλλιτέχνες όπως οι Electric Litany, Valia Calda, Bouche, Farafi κ.ά χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερα υψηλό αισθητικό επίπεδο και τον έχουν κάνει ευρύτερα γνωστό. Το «Ταξιδεύεις Ακόμα», βασισμένο στην ποίηση του Λάσκαρη είναι ο δεύτερος προσωπικός του δίσκος ως συνθέτης και μουσικός.

Μανώλης Αγγελάκης «Θα μιλήσω γι΄ αυτούς»

Τέλος ένα ακόμα ποίημα του Χρίστου Λάσκαρη, το «Θα μιλήσω γι΄ αυτούς» δίνει έμπνευση στον Μανώλη Αγγελάκη να δημιουργήσει ένα αξιοσημείωτο μουσικό κομμάτι που κλείνει τη συλλογή «INNσόμνια», η οποία κυκλοφόρησε σε cd στις 17 Σεπτεμβρίου 2021 από τη δισκογραφική εταιρεία Inner Ear Records.

Στη φωνή εδώ, αντί για τον ποιητή, ακούγεται ο ίδιος ο Μανώλης Αγγελάκης, ο οποίος συνέθεσε τη μουσική, παίζει κιθάρες και κάνει προγραμματισμό συνεπικουρούμενος από τον Στάθη Ιωάννου (κιθάρες, drum machine).

Ο Μανώλης Αγγελάκης γεννήθηκε στην Αθήνα και ξεκίνησε να παίζει κιθάρα σε ηλικία 15 χρονών. Σπούδασε ηχοληψία στο Λονδίνο στα τέλη της δεκαετίας του 80 και από τότε δουλεύει σαν μηχανικός ήχου, παραγωγός και μουσικός.

«Μουσικός του δρόμου» από πολύ νωρίς, o Μανώλης Αγγελάκης αφέθηκε να παρασυρθεί από τους θλιμμένους ήχους των blues πραγματοποιώντας ζωντανές εμφανίσεις σε αρκετά κλαμπ και με τη συνοδεία διαφόρων σχημάτων. Αποτέλεσε ιδρυτικό μέλος των Illegal Operation, κρατώντας πρώτη φωνή και κιθάρα. Ο πρώτος του προσωπικός δίσκος, «Σταματίνα», κυκλοφόρησε το 2000 από τη Hitch-Hyke. Τον Μάιο του 2006, μαζί με τα Θηρία κυκλοφορούν στον Σείριο, τις «Δύσκολες Μέρες», μουσικές και τραγούδια με έντονη θεατρική αφετηρία και με αναφορές στον Tom Waits, την επτανησιακή μπαλάντα και το post-rock. Το 2011 και το 2012 κυκλοφορεί τα άλμπουμ «Τι Κάνουν Οι Σκιές Τη Νύχτα;» και «Ο Άνθρωπος Βόμβα» αντίστοιχα, και τα δύο από το label Εξώστης της Inner Ear.