Πελοπόννησος: Γιατί τα έλατα πεθαίνουν μαζικά χωρίς να έχουν καεί από φωτιά

Σοβαρές ενδείξεις εκτεταμένης κατάρρευσης των ορεινών δασών ελάτης στην Πελοπόννησο καταγράφουν Έλληνες ερευνητές, καθώς μεγάλες εκτάσεις πρασίνου μετατρέπονται σε νεκρές ζώνες, ακόμη και σε περιοχές που δεν επλήγησαν άμεσα από πυρκαγιές.

Τα ευρήματα κινητοποίησαν άμεσα τις αρχές, καθώς το φαινόμενο υπερβαίνει κατά πολύ ό,τι είχε παρατηρηθεί τα προηγούμενα χρόνια.

Ο Δημήτρης Αυτζής, ανώτερος ερευνητής στο Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών (ΙΔΕ) του ΕΛΓΟ–ΔΗΜΗΤΡΑ, βρέθηκε στην περιοχή για να καταγράψει τις επιπτώσεις ανοιξιάτικης πυρκαγιάς. Όπως ανέφερε στη βρετανική εφημερίδα Guardian, η εικόνα που αντίκρισε δεν περιοριζόταν στις αναμενόμενες απώλειες από τη φωτιά. «Υπήρχαν εκατοντάδες στρέμματα με δέντρα που είχαν χαθεί ή πέθαιναν, σε σημεία όπου η φωτιά δεν είχε φτάσει», σημειώνει.

Από τα πιο ανθεκτικά είδη της χώρας
Τα ελληνικά έλατα, ένα από τα πιο ανθεκτικά είδη της χώρας απέναντι σε ξηρασία, έντομα και πυρκαγιές, φαίνεται να υποχωρούν υπό το βάρος πολλαπλών πιέσεων. Σύμφωνα με τους επιστήμονες, η παρατεταμένη και εντεινόμενη ξηρασία, σε συνδυασμό με τη μείωση της χιονόπτωσης, αποδυναμώνει σταδιακά τα δέντρα. Μελέτη του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών δείχνει ότι την περίοδο 1991–2020 η Ελλάδα έχανε κατά μέσο όρο 1,5 ημέρα χιονοκάλυψης τον χρόνο, στερώντας από τα δάση έναν βασικό μηχανισμό φυσικής υγρασίας.

Η εξασθένηση αυτή ανοίγει τον δρόμο σε φλοιοφάγα έντομα. «Η έντονη ξηρασία εξασθενεί τα έλατα και τότε οι φλοιοφάγοι κάνθαροι βρίσκουν πρόσφορο έδαφος», εξηγεί ο Δημήτρης Αυτζής. Τα έντομα, εισχωρώντας κάτω από τον φλοιό, διακόπτουν τη μεταφορά νερού και θρεπτικών στοιχείων. Όταν οι πληθυσμοί τους ξεφύγουν από τον έλεγχο, «είναι εξαιρετικά δύσκολο να περιοριστούν», προσθέτει.

Το φαινόμενο δεν περιορίζεται στην Ελλάδα. Όπως επισημαίνουν οι ερευνητές, παρόμοιες εξελίξεις παρατηρούνται και σε άλλες χώρες της νότιας και κεντρικής Ευρώπης, όπως η Ισπανία, γεγονός που ενισχύει την εκτίμηση ότι πρόκειται για ευρύτερη οικολογική μεταβολή και όχι για τοπική ανωμαλία.

Σύμφωνα με τους ερευνητές, η εικόνα αυτή είναι αποτέλεσμα συσσώρευσης πιέσεων, οι οποίες τα τελευταία χρόνια εντείνονται λόγω της κλιματικής κρίσης. Αν και οι πυρκαγιές αποτελούν διαχρονικό στοιχείο των δασών –με απώλεια περίπου 200.000 εκταρίων την περίοδο 2001–2024, σύμφωνα με το Global Forest Watch– πλέον δεν είναι ο μοναδικός ή καν ο κυρίαρχος παράγοντας θνησιμότητας.

Τα μεσογειακά οικοσυστήματα διατηρούν ικανότητες αναγέννησης
Παρά την ανησυχία, οι ειδικοί επισημαίνουν ότι τα μεσογειακά οικοσυστήματα διατηρούν ικανότητες αναγέννησης. Ο δασικός κλιματολόγος Νίκος Μάρκος, επίσης από το ΙΔΕ, σημειώνει ότι η μεταπυρική αναγέννηση μπορεί να είναι ικανοποιητική σε ορισμένες περιοχές της Πελοποννήσου, αν και «δεν είναι άμεση» και απαιτεί τέσσερα έως πέντε χρόνια για να γίνει ορατή.

Ερωτηθείς για το αν οι μεταβαλλόμενες μετεωρολογικές συνθήκες ενδέχεται να επιταχυνθούν περαιτέρω και να απειλήσουν συνολικά τα δάση της νότιας Ευρώπης, ο Δημήτρης Αυτζής δηλώνει ότι «δεν υπάρχει χρόνος για απαισιοδοξία», προσθέτοντας όμως ότι «έχουμε μπροστά μας πολλή δουλειά». Όπως τονίζει, η επιστημονική γνώση και τα εργαλεία υπάρχουν, αλλά απαιτείται δημόσια συζήτηση και έγκαιρη δράση, καθώς τα φαινόμενα που σήμερα προκαλούν ανησυχία αναμένεται να γίνουν συχνότερα και εντονότερα.

Μύκητες εισαγωγής σκοτώνουν τα ελληνικά δάση
Ως μόνη λύση για τον περιορισμό του φαινομένου φαίνεται πως είναι η υλοτόμηση των δέντρων που έχουν πληγεί και η απομάκρυνσή τους από τα δάση. Ωστόσο, όσο η κλιματική κρίση δημιουργεί ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη των ασθενειών η απειλή αφανισμού των δασών δεν μπορεί να εξαλειφθεί.

Το πρόβλημα εντοπίζεται σε όλους τους ορεινούς όγκους στην Ελλάδα και τα τελευταία χρόνια εντείνεται στα Τζουμέρκα, στην Κοιλάδα του Αχελώου και τα Αγραφα, χωρίς να αφήνει ανέγγιχτους τον Κιθαιρώνα -σε μικρότερο βαθμό-, τον Ελικώνα, περιοχές της Ηπείρου, αλλά και την Πελοπόννησο, όπως γράφει το protothema.gr

Ειδικά για τα πλατάνια, μάλιστα, η πρώτη φορά που καταγράφηκε η ασθένεια που τώρα τα ξεραίνει μαζικά ήταν το 2003 στη Μεσσηνία.

Τότε ο μύκητας Ceratokystis platani (προκαλεί μεταχρωματικό έλκος) είχε απονομονωθεί σε ετοιμοθάνατα ή νεκρά δέντρα. Αναλύσεις που είχαν γίνει τότε είχαν δείξει ότι το στέλεχος που είχε εντοπιστεί στην Ελλάδα είναι πανομοιότυπο με εκείνα που είχαν αναφερθεί στην Ιταλία, στη Γαλλία και την Ελβετία, πράγμα που δείχνει κατά πάσα πιθανότητα ότι η ασθένεια των πλατάνων εισήχθη με κάποιον τρόπο από αυτές τις χώρες, με πιθανότερη την Ιταλία απ’ όπου εισάγονταν φυτώρια. Μετά τη Μεσσηνία επεκτάθηκε σε ολόκληρη την Πελοπόννησο. Πέρασε στην Ηπειρο και τη Θεσσαλία και ακολούθως στη Στερεά και την Εύβοια.

Ο παθογόνος μύκητας έχει νεκρώσει χιλιάδες πλατάνια σε όλη την Ελλάδα, αρκετά εκ των οποίων ήταν αιωνόβια και τεράστια. Οπως έχει διαπιστωθεί, ο σημαντικότερος παράγοντας διασποράς του είναι ο άνθρωπος με μηχανήματα εκσκαφής και εργαλεία κοπής δέντρων και κλαδιών. Το μεταχρωματικό έλκος που προκαλεί ο μύκητας αναπτύσσεται μέσα στο ξύλο των δέντρων και προσβάλλει ρίζες, κορμό και κλαδιά. Το ξύλο των νεκρών δέντρων που κόβονται, πάντως, απαγορεύεται να χρησιμοποιηθεί για καύση, αφού η μεταφορά του ενέχει τον κίνδυνο εξάπλωσης της αρρώστιας και σε άλλες περιοχές.

Το πρόβλημα είναι ήδη πολύ μεγάλο, λέει στο  δήμαρχος Αγράφων Αλέξης Καρδαμπίκης και περιγράφει: «Βλέπεις ξερά δέντρα ακόμη και στα ρέματα, στη Γρανίτσα η κατάσταση είναι πολύ άσχημη, στα έλατα έχουμε νέα αρρώστια, ενώ τα πλατάνια άρχισαν να ξεραίνονται μαζικά τα τελευταία 3-4 χρόνια στις δικές μας περιοχές.Καταλαβαίνετε ότι οι συνέπειες είναι πολλαπλές. Χάνονται δάση, αλλάζει η φυσιογνωμία ολόκληρων περιοχών και όλοι ξέρουμε πόσο μεγάλη σημασία έχουν τα δέντρα για το οικοσύστημα συνολικά».

«Το πρόβλημα εκτείνεται σε όλη τη Στερεά Ελλάδα, όπου υπάρχουν έλατα, ενώ φοβόμαστε ότι για τα πλατάνια που έχουν προσβληθεί δεν υπάρχει σωτηρία», λέει η κυρία Κατερίνα Καλαντζή, δασολόγος η ίδια και αντιπεριφερειάρχης Ορεινής και Δασικής Πολιτικής Στερεάς.

Όπως λέει, το φαινόμενο ξήρανσης των πλατανιών εντοπίζεται στα δάση της Στερεάς εδώ και περίπου μία δεκαετία. Ωστόσο, εστίες με μολυσμένα δέντρα υπάρχουν σε όλη την Ελλάδα, όπου υπάρχουν έλατα. Η περιφέρεια απευθύνθηκε στο Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών του ΕΛΓΟ «Δήμητρα» και στον διευθυντή Ερευνών του, τον κ. Δημήτρη Αβτζή. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα των εργαστηριακών αναλύσεων για τα αίτια πρόκλησης της νέκρωσης πεύκων και ελάτων, η ξήρανση οφείλεται σε συνδυαστική εμφάνιση ξυλοφάγων και φλοιοφάγων εντόμων, τα οποία εμφανίζουν πληθυσμιακή έκρηξη.