Χάθηκε η εμπιστοσύνη... πολύ πριν τα Τέμπη

Σύμφωνα με την κλασσική μελέτη του Τζον Κάμπελ για την προεπαναστατική ελληνική κοινότητα, αυτό που εντυπωσίαζε περισσότερο μέσα στην «αναρχία της κοινοτικής ζωής» ήταν ο κοινός κώδικας αξιών πάνω στον οποίο στηριζόταν η ανάπτυξη της κοινωνικής ζωής με ερείσματα την περηφάνια και την ντροπή.

Ο κοινός κώδικας καθιστoύσε αξιοσέβαστη την τήρηση της υποχρέωσης και ντροπιαστική την παραβίαση της. Όποιος δεν τηρούσε τις υποχρεώσεις του αντιμετωπιζόταν με περιφρόνηση ή κινδύνευε να αποβληθεί από την κοινότητα. Ένα αυτοσυντηρούμενο σύστημα, το οποίοαπό τη μία συνεπάγεται την προσφορά δώρων, από την άλλη την παραχώρηση πατρωνίας. Με σημερινούς όρους το σύστημα αυτό θεωρείται «διαφθορά». Όταν, όμως,οι σύγχρονοι θεσμοί απουσιάζουν, είναι αδύναμοι και υπανάπτυκτοι, το σύστημα αυτό είναι ένας μηχανισμός επιβίωσης. Όσο παράδοξο κι αν φαίνεται, το διεφθαρμένο σύστημα των πατρώνων και των πελατών αποδίδει πολύ μεγάλη αξία στην εμπιστοσύνη και χάρη σε αυτήν λειτουργούσε. Το σύστημα λειτουργεί μόνο όταν όλα τα μέρη τηρούν τους ίδιους (άγραφους) κανόνες. Με τη σειρά τους αυτοί οι κανόνες βασίζονται στον παραδοσιακό και εδραιωμένο κώδικα της τιμής και της ντροπής. Θεωρείται ότι ένας ξένος δεν δεσμεύεται από αυτόν τον κώδικα, και έτσι δεν μπορώ να τον εμπιστευτώ ότι θα τηρήσει το λόγο του. Επομένως, σύμφωνα με την σιωπηρή εσωτερικευμένη λογική αν δεν μπορείς να εμπιστευτείς κάποιον (είτε γιατί είναι ξένος είτε γιατί δεν τηρεί τους άγραφους κανόνες), είναι αποδεκτό να τον εξαπατήσεις[1].

Αν κάτι διαφοροποιεί την Ελλάδα από τις ευρωπαϊκές δυτικές κοινωνίες είναι η αποτυχία στην οικοδόμηση θεσμών και η διαχρονική αυτοϋπονόμευση όσων δημιουργήθηκαν.Σε αυτό το πλαίσιο, η οργάνωση της κοινωνίας μας και η αναγκαία σχέση εμπιστοσύνης φαίνεται να προσκολλάται αταβιστικά στα πρότυπα της παραπάνω προεπαναστατικής δομής με το μηχανισμό της περηφάνιας και της ντροπής που καθιερώνει και ενισχύει την εμπιστοσύνη ή δικαιολογεί την εξαπάτηση του άλλου.

Όλα αυτά αναδύονται και από την ίδια η εξέλιξη του σιδηροδρόμου στην Ελλάδα, ως ένα εμφατικό παράδειγμα αποτυχημένου εκσυγχρονισμού, μία άτυπη διαχρονική συνομολόγηση της ελληνικής κοινωνίας στον ελάχιστο κοινό παρονομαστή, που αφενός επιβεβαιώνει τη δυσπιστία σε κοινούς θεσμούς (ακόμη και μαζικών μεταφορών), αφετέρου προσφέρει στις πρακτικές του κακώς νοούμενου «ελληνικού δημοσίου» πεδίο δράσης, ανάπτυξης και καταφυγής έναντι του αναγκαστικού εκσυγχρονισμού των άλλων τομέων του κράτους.

Όπως συνειδητοποιούμε με τον πλέον οδυνηρό τρόπο τις τελευταίες μέρες, ο σιδηρόδρομος στην Ελλάδα παρέμεινε προσκολλημένος σε δομές και πρακτικές ξεπερασμένες, απαρχαιωμένες, σε μοντέλα διοίκησης που αποδέχονταν την υπονόμευσή του, με προσωπικό ελλιπούς εκπαίδευσης και κατά βάση ακατάλληλο. Ένα πεδίο για συνεχές πλιάτσικο στις υποδομές, χαριστικές προσλήψεις, μια μαύρη τρύπα δισεκατομμυρίων, για ένα μεταφορικό έργο που καλύπτει τη μισή Ελλάδα, με χαρακτηριστικές καθυστερήσεις και ανταποκρίνεται μόλις στο 3% του συνολικού μεταφορικού έργου στη χώρα.

Πολλά λεφτά, πολλή διαφθορά, κακές πρακτικές για ένα θεσμό που υπολειτουργεί και δεν προσφέρει. Και όμως όλα αυτά ήταν αποδεκτά, γιατί; Γιατί μέχρι το δυστύχημα των Τεμπών, τηρείτο ο άγραφος κανόνας της εμπιστοσύνης προς το μέσο, η λογική της περηφάνιας και της ντροπής. Ξέραμε ότι πετάμε λεφτά, ότι ενισχύουμε το πλιάτσικο, την αναξιοκρατία, αλλά δεν μας ένοιαζε γιατί υπήρχε η εμπιστοσύνη στην ασφάλεια του μέσου, στην ασφάλεια των λίγων που το χρησιμοποιούσαν ότι θα φθάσουν στον προορισμό τους. Δεν ήμασταν περήφανοι για το μέσο, δεν ντρεπόμαστε και για τη λειτουργία του.

Μπορεί να εκπλήρωνε ένα ελλιπές μεταφορικό έργο αλλά τουλάχιστον δεν κινδύνευαν οι λιγοστοί επιβάτες του, οι «τριγύρω» πρακτικές της ανομίας, η ανικανότητα και ο παλαιοκομματισμός στις προσλήψεις και στη διοίκηση, οι συνήθειες ή οι ανικανότητες των εργαζομένων κρύβονταν κάτω από το χαλί, γιατί δεν μας ένοιαζε, αφού λειτουργούσε.Ενώ, το πολιτικό σύστημα ήξερε ότι δεν είχε να κερδίσει από ένα μη ελκυστικό μέσο μεταφοράς, μπορούσε να αρκεστεί σε φιέστες για τα «βέλη», που δεν έτρεχαν και να κλείσει εκεί την υποχρέωσή του και ταυτόχρονα «το μάτι» σε όσους συνέχιζαν να απομυζούν την ελλιπή δομή.Όμως,η τραγική κατάληξη των Τεμπών ανέτρεψε τις συνθήκες ισορροπίας αυτές, απέδειξε τη γύμνια, κατακρήμνισε την εμπιστοσύνηπρώτα στο μέσο, μετά στο σύστημα.

Μια κοινωνία που έχει πάρει προ καιρού αποστάσεις από το πολιτικό σύστημα, αντιδρά παγωμένα αλλά και οργισμένα, αναζητά απαντήσεις και ενόχους, πολιτικούς, ηθικούς και φυσικούς αυτουργούς για τις διαχρονικές και συστηματικές παραλείψεις και την εντέλει εγκληματική αμέλεια.

Όλες οι κοινωνίες δομούνται πάνω στην εμπιστοσύνη. Όλα τα συστήματα διακυβέρνησης έχουν ως θεμέλια τη σχέση εμπιστοσύνης και τον αμοιβαίο συμβιβασμό γενεών και κοινωνικών τάξεων. Όταν ανατραπούν οι συνθήκες της σχέσης εμπιστοσύνης και του συμβιβασμού, η κοινωνία μεταβαίνει σε κρίση με πρώτο σύμπτωμα την κρίση εκπροσώπησης στο πολιτικό σύστημα.Ας μην κρυβόμαστε και τα δύο έχουν συμβεί στην Ελλάδα από το 2010 και έκτοτε. Η εμπιστοσύνη μεταξύ μας χάθηκε πρώτη, μετουσιώθηκε γρήγορα σε κρίση εκπροσώπησης και καθολική δυσπιστία προς τα πολιτικά κόμματα,ενώ η κατάρρευση του ελληνικού παραγωγικού μοντέλου ανέτρεψε πλήρως τον αμοιβαίο συμβιβασμό στον οποία στηρίχθηκε η μεταπολιτευτική Ελλάδα.

Το ρήγμα παραμένει και το χάσμα δεν γεφυρώθηκε ούτε το 2015, ούτε το 2019, απλά μασκαρεύτηκε για τις εκλογικές περιστάσεις. Η «αλήθεια δέον να παρουσιάζεται γυμνή, όχι όμως και αμακιγιάριστη» δεν λένε; Αυτό και συνέβη. Με πρόχειρους τρόπους, άλλοτε πειθήνια εφαρμογή των αναγκαίων μέτρων, που όμως χρεώναμε συνειδητά σε εξωγενείς παράγοντες, άλλοτε διαχειριστική επάρκεια στις κρίσεις με εμφανείς όμως ατέλειες και προχειρότητες, νομίζαμε πως ανακτάται η εμπιστοσύνη. Όμως αυτό δεν αρκεί και το συνειδητοποιούμε με τον πλέον οδυνηρό τρόπο. Γι’ αυτό και το αδιανόητο, πλην ερμηνευόμενο από τις παθογένειες του ελληνικού κράτους και της πολιτικής δομής, δυστύχημα των Τεμπών φαίνεται να έκοψε εύκολα τη λεπτή κλωστή εμπιστοσύνης που είχε απομείνει μεταξύ κοινωνίας και πολιτικού συστήματος.

Παναγιώτης Γεωργαντόπουλος, δικηγόρος παρ' Αρείω Πάγω

[1] Βλ. R. Beaton, Ελλάδα, Η βιογραφία ενός σύγχρονου έθνους, 2019, σελ. 66-67