Η Σαγήνη του Αλλόκοτου και η Ιερή Τέχνη 

Η τέχνη, έλεγαν οι αρχαίοι, «τέχνη ἐστὶ τέρψις»—δηλαδή, σκοπός της είναι να προσφέρει τέρψη, μια ανώτερη μορφή απόλαυσης που αγγίζει την ψυχή και το πνεύμα.

Όμως, μπροστά σε ορισμένα εκθέματα της Εθνικής Πινακοθήκης, γεννιέται το ερώτημα: Ένιωσε άραγε κανείς τέρψη; Ή μήπως το αλλόκοτο και το παράδοξο υποκατέστησαν την αληθινή συγκίνηση που γεννά η τέχνη όταν αγγίζει την αλήθεια; 

Η ιερή τέχνη, και ειδικότερα η αγιογραφία, δεν είναι ένα ακόμη εικαστικό ρεύμα. Είναι μια ζωντανή παράδοση αιώνων, ένας τρόπος να εκφραστεί το άυλο με υλικά μέσα, χωρίς όμως να το παραμορφώσει ή να το εκκοσμικεύσει. Δεν επιδέχεται παρεμβάσεις, γιατί είναι ήδη ολοκληρωμένη· δεν θέλει άλλη τέχνη πάνω στην τέχνη. Μέσα στους αιώνες, οι μεγάλοι αγιογράφοι δεν πειραματίστηκαν με την εικόνα, αλλά την υπηρέτησαν, παραδίδοντάς μας ένα ύφος που είναι αχώριστο από την πίστη της Εκκλησίας. 

Δεν είναι τυχαίο ότι οι έριδες μεταξύ εικονομάχων και εικονολατρών δεν έγιναν για λόγους καλλιτεχνικούς, αλλά για να τιμηθεί το Πρόσωπο που ζωγραφίζεται. Η εικόνα στην Ορθόδοξη Παράδοση δεν είναι απλώς μια αισθητική πρόταση· είναι αναπόσπαστο κομμάτι της πίστεως, ένα παράθυρο προς το θείο. Γι’ αυτό και η Εκκλησία δεν τη βλέπει ως απλό αντικείμενο τέχνης, αλλά ως μέρος της λατρευτικής της ζωής. 

Πώς θα έβλεπαν τα εκθέματα της Πινακοθήκης οι μεγάλοι μάστορες της βυζαντινής αγιογραφίας; Πώς θα τα έκρινε ο Πανσέληνος, ο Θεοφάνης ο Κρης ή ο Φώτης Κόντογλου; Διότι ο Κόντογλου, που τόσο αγαπήθηκε από τους λάτρεις της βυζαντινής τέχνης, δεν είδε ποτέ την αγιογραφία ως μια απλή τεχνική, αλλά ως έναν ιερό τρόπο αποτύπωσης της αλήθειας. Αντίστοιχα, ο Πανσέληνος, που κόσμησε τη Μακεδονική Σχολή με τα έργα του, δεν θα δεχόταν ποτέ η ιερή τέχνη να γίνει αντικείμενο εικαστικού πειραματισμού ή αμφισβήτησης. 

Κάποιοι θα πουν πως η Εκκλησία, ως ζωντανός οργανισμός, ξέρει να θεραπεύει τις πληγές της. Και είναι αλήθεια· το έχει αποδείξει μέσα από αιώνες διωγμών, αιρέσεων και εσωτερικών κρίσεων. Όμως, η θεραπεία δεν σημαίνει σιωπή απέναντι σε κάθε αλλοίωση της ιερής παραδόσεως. Η εικόνα είναι μνήμη—όχι μόνο μνήμη ιστορική, αλλά μνήμη πνευματική. Αν χαθεί αυτή η μνήμη, χάνεται και το νόημα της εικόνας. 

Και έτσι επιστρέφουμε στο ερώτημα των αρχαίων: «Τέχνη ἐστὶ τέρψις». Ένιωσε άραγε κανείς τέρψη μπροστά σε αυτά τα εκθέματα; Ή μήπως το μόνο που ένιωσε ήταν σύγχυση και απορία;