Στα Εβραιομνήματα και το Τσιβδί- Στα βήματα των Εβραίων της Πάτρας, των εμπόρων, των βιοτεχνών και των φωτισμένων ραβίνων

Σε κάθε πλευρά της η Συναγωγή είχε διαδρόμους και τα καθίσματα των πιστών

Υπήρξε μια εποχή που η Πάτρα έπλεκε ανθρώπους και θρησκείες και στη γλώσσα της έβαζε λέξεις όπως το Τσιβδί η Τεβά και η Τορά. Μια εποχή που άφησε μια αμυδρή ανάμνηση στην πόλη αν και αυτή η ιστορία έλαβε οριστικό τέλος το 1991.

Η ιστορία έχει μεγάλη...ουρά και ξεκινάει από τους χρόνους τους Αλεξανδρινούς οπότε και καταγράφεται η πρώτη εμφάνιση Εβραίων στην Πάτρα. Οι πρώτοι Εβραίοι ήταν σκλάβοι που πουλήθηκαν από λαούς της Ασίας. Σύμφωνα μάλιστα με τον καθηγητή Στίβεν Μπάουμαν Εβραίοι υπήρχαν και κατά τη Ρωμαϊκή εποχή. Το 1147 καταγράφονταν στην Πάτρα 50 εβραϊκές οικογένειες. Σίγουρο είναι ότι κατοικούσαν στην πόλη από την πρωτοβυζαντινή εποχή.

Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας η εβραϊκή κοινότητα γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή της. Μετά τον διωγμό τους από την Ισπανία, πολλές οικογένειες Εβραίων εγκαταστάθηκαν στην Πάτρα. Ήταν Ελληνόφωνοι Ισπανοεβραίοι, Ρωμανιώτες, Σεφαρδίτες και Ιταλόφωνοι Εβραίοι από την Απουλία. Ήδη το 1580 στην Πάτρα λειτουργούσαν τέσσερις συναγωγές, η μία μάλιστα στην ελληνική γλώσσα.

Σε αυτούς προστέθηκε και η άλλοτε ακμάζουσα Εβραϊκή κοινότητα της Ανδραβίδας, που στα μέσα του 13ου αιώνα αριθμούσε 50 οικογένειες, αλλά τα ίχνη της χάνονται μετά τον 15ο αιώνα. Την εποχή της Τουρκοκρατίας οι Εβραίοι αδικήθηκαν πολλές φορές από τους Τούρκους, με αποτέλεσμα την πρόκληση επεισοδίων. Σύμφωνα με τους ιστορικούς Spon και Wheler, οι Εβραίοι υπολογίζονταν σε 4000-5000, δηλαδή το 1/3 του πληθυσμού της πόλης. Το 1765 επιδημία θέρισε τη συνοικία, στην οποία ήταν περιορισμένοι από τους Τούρκους, με αποτέλεσμα να μειωθεί σημαντικά ο αριθμός τους. Το 1818 υπήρχαν 17 οικογένειες στην Πάτρα και μία συναγωγή.

Το 1917 η κοινότητα ανασυγκροτήθηκε με πρόεδρο τον Ζαχαρία Βιντάλ και δημιουργήθηκε εβραϊκό σχολείο αλλά τελικά το 1955 διαλύθηκε και η τελευταία συναγωγή. Το 1980 κατεδαφίστηκε το κτήριο που τη στέγαζε. Στην περίοδο της κατοχής οι λιγοστοί Εβραίοι εγκατέλειψαν την Πάτρα και απέμειναν μόνο τέσσερις οικογένειες. Στο Α΄ νεκροταφείο Πατρών στο Ζαβλάνι υπάρχει μέχρι και σήμερα εβραϊκό νεκροταφείο.

Σήμερα στην Πάτρα υπάρχουν πολύ λίγοι Εβραίοι, οι οποίοι δεν είναι καν οργανωμένοι σε συναγωγές. Παρ' όλα αυτά, υπάρχουν ακόμα και σήμερα τρία τοπωνύμια που υπενθυμίζουν το πέρασμα των Εβραίων από την πόλη. Η πρώτη συνοικία είναι τα Εβραιομνήματα, που ονομάστηκε έτσι λόγω του εβραϊκού νεκροταφείου που είχε παλιά, ενώ το δεύτερο τοπωνύμιο που διατηρείται μέχρι και τις μέρες μας είναι η συνοικία Τσιβδί, όπου κατά τον Μεσαίωνα υπήρχε το εβραϊκό γκέτο. Η ονομασία προέρχεται (κατά παρετυμολογία) από τα χρήματα (κίβδηλα-Κίβδας-Τσίβδας) που εισέπρατταν οι Εβραίοι έμποροι από μαγαζιά που διατηρούσαν στην περιοχή.

Το τελευταίο τοπωνύμιο, το οποίο δεν χρησιμοποιείται πια, αφορά σε μια πύλη του κάστρου που ονομαζόταν "Εβραϊκή". Στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος εκτίθεται η Ρωμανιώτικη συναγωγή της Πάτρας (1919).

ΤΑ ΕΒΡΑΙΟΜΝΗΜΑΤΑ

Τα Εβραιομνήματα συνορεύουν με τις συνοικίες Κρητικά και Αρόη. Οφείλει την ονομασία της στο ότι κατά την Ρωμαιοκρατία και έως την Τουρκοκρατία στα βορειοδυτικά της Πάτρας είχαν εγκατασταθεί Εβραίαοι κι εκεί υπήρχε το εβραϊκό νεκροταφείο. Μάλιστα σήμερα στην περιοχή έχουν βρεθεί λίγοι εβραϊκοί τάφοι.

Κατά την Τουρκοκρατία εκεί ήταν η Εβραϊκή συνοικία που λεγόταν "Εβραιομαχαλάς" και "Τσιφούτ Μαχαλάς" και σε μικρή απόσταση το εβραϊκό νεκροταφείο. Αργότερα και κυρίως μετά την επανάσταση οι Εβραίοι της Πάτρας μετακινήθηκαν σε νέα συνοικία στην παραλία του Αγίου Ανδρέα, το Τσιβδί εγκαταλείποντας την παλιά συνοικία και το νεκροταφείο. Μετά την επανάσταση και την σχεδόν ολοκληρωτική καταστροφή της Πάτρας το νεκροταφείο καταστράφηκε και τα περισσότερα μάρμαρα του χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή νέων κτιρίων^.

Στην συνοικία κατά τη διάρκεια κατασκευής της μίνι περιμετρικής οδού της Πάτρας, βρέθηκαν πολλά αρχαία εξαιτίας των οποίων η μίνι περιμετρική στο συγκεκριμένο σημείο υπογειοποιήθηκε.

ΤΟ ΤΣΙΒΔΙ

Το Τσιβδί ήταν μια κλειστή συνοικία, αρκετά ακάθαρτη. Στην περιοχή μέχρι την βασιλεία του Ρωμαίου Αυτοκράτορα Σεπτίμου Σεβήρου (193-211 π.Χ.) ήταν αγροί. Τότε ο Σεβήρος ανέσκαψε την περιοχή αυτή και κατασκεύασε το λιμάνι της πόλης, το οποίο χρησιμοποιήθηκε μέχρι την πρώτη περίοδο της Ενετοκρατίας ακόμα και από τους Ενετούς. Το λιμάνι αυτό καταλάμβανε τη σημερινή περιοχή από την οδό Δημ. Γούναρη μέχρι την οδό Τριών Ναυάρχων. Στην είσοδο του λιμένος υπήρχαν δύο πύργοι, στους οποίους δενόταν αλυσίδα. Το βάθος του ήταν περίπου 4 μέτρα η προβλήτα ήταν στη σημερινή Πλατεία Υψηλών Αλωνιών.

Με την πρώτη κατάληψη της πόλης από τους Ενετούς, οι οποίοι στην αρχή χρησιμοποίησαν το λιμάνι, αλλά στην συνέχεια, λόγω κακής συντήρησης και επιχωματώσεων από τα γύρω ρέματα, εγκαταλείφθηκε και με τα χρόνια έγινε βάλτος δημιουργώντας πολλή δυσοσμία και λοιμούς στην πόλη. Το 1883 το έλος επιχωματώθηκε και αποξηράνθηκε και η πόλη επεκτάθηκε.

Πριν την Επανάσταση του 1821 από την εποχή ακόμα της Δεύτερης Ενετοκρατίας ήταν η εβραϊκή συνοικία της Πάτρας, της λέξης κίβδαι, γιατί έτσι αποκαλούσαν οι υπόλοιποι κάτοικοι της Πάτρας τους Εβραίους, οι οποίοι ήταν όλοι τους έμποροι αλλά, όταν συναλλάσσονταν με κάποιον ξένο, πολλές φορές του έδιναν κίβδηλα νομίσματα. Μερικοί από αυτούς ήταν ιδιοκτήτες ακινήτων και γης. Ήταν από τις μεγάλες συνοικίες και κατά το 12ο αιώνα κτίστηκε εκεί και συναγωγή. Σήμερα είναι μία ήσυχη συνοικία με πολλά νεοκλασικά και εμπορικά καταστήματα. Όλες οι κατοικίες έχουν κτιστεί μετά την Επανάσταση, αφού κατά την διάρκεια της καταστράφηκαν όλα τα σπίτια της Πάτρας, ενώ δεν έχει απομείνει κανένας Εβραίος.

Η ονομασία Τσιβδί διατηρήθηκε και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και αναφερόταν, από αφηγήσεις παλαιοτέρων, στην παραθαλάσσια περιοχή μεταξύ των οδών Δημ. Γούναρη, Μαιζώνος και Κοραή.

Η "τεβά" (χώρος της Συναγωγής απ΄ όπου αναγιγνώσκεται η Τορά) της Συναγωγής Πάτρας πριν από την κατεδάφιση

Η εξωτερική άποψη της Συναγωγής της Πάτρας

Οι ασχολίες των Εβραίων ήταν το εμπόριο, η βιοτεχνία, οι βαφές υφασμάτων ενώ ασχολήθηκαν και με τις επιστήμες, κυρίως ως γιατροί. Η χαμηλότερη τάξη ήταν ταβερνιάρηδες, φύλακες, υπάλληλοι κ.α. Αναφέρθηκε ότι μία εβραϊκή οικογένεια μονοπωλούσε - κατά τον 18ο αιώνα - το εισαγωγικό εμπόριο της πόλης. Τα εβραϊκά μαγαζιά τους βρίσκονταν στην παραλιακή συνοικία "Τσιβδί".

Μερικοί από αυτούς ήταν ιδιοκτήτες ακινήτων και γης.Στις συναγωγές της Πάτρας θήτευσαν φωτισμένοι ραβίνοι που διακρίθηκαν για τη μόρφωσή τους, όπως ο Μωϋσής Ιωσήφ Γκαμπάϊ, Μεγήρ Σεμτώβ, Σαδία Φίρμον, κ.ά. οι οποίοι μετέφρασαν ιερά κείμενα και βιβλία. Τον 12ο αιώνα, ο ισπανός ραβίνος Βενιαμίν μπεν Γιονά, που επισκέφθηκε την Πάτρα, σημείωνε στο "Οδοιπορικό" του, την ύπαρξη 50 εβραίων που ζούσαν σε μεγάλα σπίτια και ότι συνάντησε τους Ισαάκ, Ιακώβ και Σαμουήλ.

Τα παλιά χρόνια ζούσαν Εβραίοι και σε άλλες πόλεις της Πελοποννήσου όπως στην γειτονική κοντινή Γκλαρέντα, στην Κόρινθο, Κορώνη, Μεθώνη, Κυπαρισσία, Σπάρτη και Μυστρά όπου ιδιαίτερα αναφέρεται η συνοικία τους έξω από το τείχος, στο "Εξωχώρι", οι οποίοι "αποτελούσαν μίαν άλλην μικράν Ιουδαίαν, με Συναγωγή".

Η ΣΥΝΑΓΩΓΗ ΤΟΥ 1917

Το 1917 κτίστηκε σε ιδιόκτητο οικόπεδο της Κοινότητας η νέα Συναγωγή, στην οδό Παντάνασσας 34. Λειτουργούσε στον πρώτο όροφο του κτιρίου, ο οποίος χωρίζονταν από ένα μεγάλο δωμάτιο, όπου λειτουργούσε το σχολείο και δίπλα υπήρχε ένας ευρύχωρος γυναικωνίτης που τον χώριζε ένα κιγκλίδωμα από το ιερό Βήμα.

Σε κάθε πλευρά της η Συναγωγή είχε διαδρόμους και τα καθίσματα των πιστών. Στη μέση βρισκόταν το ιερό βήμα και ανατολικά η "Κιβωτός" (Αρόν Ακόδες), ορατή από κάθε πλευρά, κατά τη Σεφαραδίτικη παράδοση.

Τα έπιπλα της Συναγωγής είχαν Βενετσιάνικη τεχνοτροπία, ενώ οι ιεροί κύλινδροι της Τορά, "σεφαρίμ", φυλάσσονταν σε περίτεχνες ξύλινες θήκες "Τικίμ", σε ένα από τα οποία υπήρχε αφιέρωση της Εβραίας Ελχάϊ, από το Ηράκλειο, με χρονολογία 1913.

Οι ολιγάριθμοι Εβραίοι του Αγρινίου υπάγονταν στην Κοινότητα Πατρών. Όπως ανέφερε ο Άγγλος λοχαγός Leak, το 1804, υπήρχαν στο Αγρίνιο 40 εβραϊκές κατοικίες. Είναι προφανές ότι λόγοι εμπορικοί τις οδήγησαν εκεί. Το 1928 υπήρχαν στην Πάτρα 161 Εβραίοι ενώ το 1940 μαζί με την κοινότητα του Αγρινίου ανέρχονταν σε 265 άτομα.

Την περίοδο του ναζιστικού διωγμού, 1943 - 44, οι Εβραίοι διέφυγαν στα γύρω χωριά. Παρ' όλα αυτά 113 άτομα εξοντώθηκαν στα χιτλερικά στρατόπεδα, δηλαδή η Κοινότητα απώλεσε το 63% του πληθυσμού της.

Το 1946 η Κοινότητα αριθμούσε 120 άτομα ενώ επέστρεψαν 4 όμηροι. Στα επόμενα χρόνια άρχισε σταδιακά η μείωση του εβραϊκού πληθυσμού με την εγκατάσταση των Εβραίων σε άλλες πόλεις ώστε η Κοινότητα Πατρών, όπως και του Αγρινίου, να οδηγηθεί σε μαρασμό και διάλυση το 1991. Το εσωτερικό της Συναγωγής λίγο πριν την κατεδάφισή της μεταφέρθηκε το 1984 και τοποθετήθηκε στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος στην Αθήνα.

Με πληροφορίες από wikipedia.org και kis.gr