Το δέντρο της ζωής: Ο ομφάλιος λώρος που συνδέει τη γη με τον Θεό

Ο σεβασμός της φύσης στην αρχαιότητα

Μιλήσαμε, μεταξύ άλλων, για τη στάση των αρχαίων Ελλήνων απέναντι στη φύση, η οποία, ανθρωποκεντρική ή όχι, είχε σεβασμό και στηριζόταν στο μέτρο, καθώς ο άνθρωπος συνδέεται άρρηκτα με τα στοιχεία της φύσης. Η φύση, δηλαδή, τοποθετήθηκε στη βάση της φιλοσοφικής ηθικής των Ελλήνων, ενώ η στάση των ανθρώπων απέναντί της αναγνωρίστηκε από πολύ νωρίς ως υποδειγματικό μέτρο για την κοινωνική συμπεριφορά των ανθρώπων.

• Ο Αναξαγόρας έβλεπε τον άνθρωπο ως μέρος του κόσμου, να μετέχει όλων των στοιχείων του (Αναξαγόρα, Περί φύσεως 155, 23).
• Για τον Εμπεδοκλή, η γη, ο αέρας, η φωτιά και το νερό αποτελούν, τα συστατικά κάθε μορφής ύλης, του ανθρώπου συμπεριλαμβανομένου (Λουκρητίου, De rerum natura, 21).
• Για τον Πλάτωνα, η φύση συνδέθηκε με το θείον και αντιμετωπίστηκε με ευθύνη και σεβασμό, παρότι στο πλαίσιο μιας μάλλον ανθρωποκεντρικής αντίληψης, όπως φαίνεται από τον μύθο του Προμηθέα (Πλάτωνος, Πρωταγόρας, 320δ-321δ).
• Ο Πυθαγόρας δίδασκε τους μαθητές του πώς να διατηρούν το περιβάλλον, περιορίζοντας τις παρεμβάσεις τους.
• Και ο Ξενοφών, παρότι σημειώνει ότι η φύση παράγει κάθε τι για χάρη του ανθρώπου, προτείνει λελογισμένη χρήση των αγαθών (Ξενοφώντος Οικονομικός XVI, 1-7).
• Για τον Αριστοτέλη, όπως και για τον Σοφοκλή, η φυσική τάξη πρέπει να παραμένει απαραβίαστη και ο άνθρωπος, αν και αρχηγός της φύσης, να μην υπερβαίνει τα όρια (Σοφοκλέους, Αντιγόνη, 332-352).
• Ο Θεόφραστος υπογραμμίζει ότι η φύση υπάρχει για να καλύπτει τόσο τους στόχους του ανθρώπου όσο και τους δικούς της στόχους.
• Ο Πλίνιος, ξεκάθαρα αντίθετος προς τον ανθρωποκεντρισμό του Ξενοφώντα ή του Αριστοτέλη, επιμένει στον σεβασμό των ορίων και εκλογικευμένη χρήση των φυσικών πόρων.

Η Ειρήνη Γαβριλάκη μου διάβασε μια παράγραφο από σχετικό άρθρο που συνυπογράφει με την αρχαιολόγο Εύα Τέγου στο περιοδικό Επιστήμες της Αγωγής (τεύχος 2/2021), το οποίο παραθέτω αυτούσιο: Ως στοιχείο σταθερότητας, τα δέντρα έγιναν σήματα και συνεκδοχές του τοπίου. Ως φορείς μνήμης / μνημεία, σωματοποιούν την ιστορική συνέχεια σε έναν τόπο διαρκώς βιωμένο, ο οποίος συνέχει τον τόπο αυτόν και τους ανθρώπους που τον κατοίκησαν μέσα στο χρόνο. Αποτελούν μάλιστα τοπόσημα ακόμα και του Κάτω Κόσμου: Θα βρεις αριστερά στο δώμα του Άδη μια κρήνη / και δίπλα της να στέκει ένα λευκό κυπαρίσσι. Σ΄ αυτή την κρήνη να μην πλησιάσεις.

Το Δέντρο της ζωής

Στο ίδιο άρθρο σημειώνεται: Οι ρίζες των δέντρων απλώνονται στο έδαφος, κρυφές και αόρατες, αντλώντας τα συστατικά ζωής από τη γη. Τα κλαδιά και τα φύλλα τους που τόσο τραγουδήθηκαν από τους ανθρώπους απλώνονται θριαμβικά στον ουρανό, συλλέγοντας φως και οξυγόνο, το κατ’ εξοχήν συστατικό της ζωής. Τα δέντρα δεν είναι αθάνατα, καθώς αναπτύσσονται, καρποφορούν, γεννούν νέα βλαστάρια και πεθαίνουν, μετέχοντας στον κύκλο της ζωής. Το δέντρο είναι η ιερή έκφραση της φύσης, η ανάσα του κόσμου, το συνώνυμο της ζωής. Ένας ομφάλιος λώρος που συνδέει τη γη και το θείον, κάθετα. Σαν ένας κάθετος δίαυλος επικοινωνίας μέσα από τον οποίο ψιθυρίζονται στον ουρανό τα μυστικά της γης.

Τα δέντρα στην ελληνική μυθολογία

Στην Ελληνική Μυθολογία, μερικά δέντρα υπήρξαν άνθρωποι. Τη νύμφη Δρυόπη έκλεψε ο Απόλλωνας και τη μετέτρεψε σε δεντρονύμφη. Οι θεοί μετέτρεψαν σε αμυγδαλιά τη Φυλίδα, κόρη του βασιλιά της Θράκης και σύζυγο του Θησέα. Η Δάφνη, νύμφη και αυτή, αγαπήθηκε από τον Απόλλωνα κι όταν αυτή μεταμορφώθηκε σε φυτό, ο θεός έκοψε ένα κλαδί και το έβαλε στα μαλλιά του. Η νύμφη Πίτυς, η οποία προκάλεσε το ερωτικό ενδιαφέρον του Πάνα, άρεσε και στον Βορέα που φύσηξε και την πέταξε από έναν βράχο, όταν εκείνη προτίμησε τον τραγοπόδαρο. Πεσμένη τη βρήκε ο Πάνας και τη μεταμόρφωσε στο ιερό του δέντρο, το έλατο. Κάθε φορά που φυσά βοριάς, η νύμφη κλαίει και τα δάκρυά της είναι οι σταγόνες ρετσινιού. Ο Κυπάρισσος, πάλι, ένας όμορφος νέος από την Κέα, εγγονός του Ηρακλή, σκότωσε από απροσεξία το αγαπημένο του ελάφι και, θλιμμένος, ζήτησε από τους θεούς τη χάρη να κυλούν τα δάκρυά του αιώνια. Οι θεοί τον μεταμόρφωσαν σε κυπαρίσσι, το δέντρο της θλίψης.

Ο μύθος του Ερυσίχθονα

Η συνάντησή μας τελείωσε με ένα αρχαίο παραμύθι, τον μύθο του Ερυσίχθονα, πάνω στον οποίο σχεδιάστηκε ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για το Αρχαιολογικό Μουσείο Ρεθύμνου. Σύμφωνα με τον μύθο αυτόν που μας παραδίδεται από τον Καλλίμαχο, ο Ερυσίχθων, ένα θρασύ και αμετροεπές πριγκιπόπουλο με θεϊκή καταγωγή, θέλησε ξυλεία για το σπίτι του. Τόλμησε, λοιπόν, να πάει στο ιερό άλσος της Δήμητρας και να προσπαθήσει, αυτός κι οι φίλοι του, να κόψουν το αγαπημένο δέντρο της θεάς, μια λεύκα. Η θεά τον τιμώρησε τον αυτάρεσκο νεαρό σε ακόρεστη πείνα που ήταν αρκετή να τον εξαχρειώσει, καθώς απομονώθηκε από τους συντοπίτες του που φοβήθηκαν την πείνα του και τον απόκλεισαν από τις κοινωνικές εκδηλώσεις. Τελικά ο υβριστής Ερυσίχθων πέθανε πεινασμένος, τρώγοντας τις ίδιες του τις σάρκες.