Η βιομηχανική Πάτρα που χάθηκε και η κληρονομιά της που ακόμα χάνεται

Την ίδια στιγμή στο εξωτερικό οι πρώην βιομηχανικοί χώροι αξιοποιούνται εξαιρετικά

Την ίδια στιγμή που στο εξωτερικό οι πρώην βιομηχανικοί χώροι είναι περιζήτητοι όχι μόνο ως εναλλακτικοί χώροι, αλλά και για δεκάδες χρήσεις... Την ίδια στιγμή που το βιομηχανικό design και οι επιρροές του στην αρχιτεκτονική και τη διακόσμηση είναι τόσο έντονες ώστε πλέον θεωρούνται mainstream... Στην Πάτρα με το λαμπρό βιομηχανικό παρελθόν, οι δεκάδες βιομηχανικοί χώροι, εντός και εκτός του ιστού της πόλης, παραμένουν αναξιοποίητοι, ξεχασμένα απομεινάρια μίας άλλης εποχής να μας θυμίζουν τις παλιές δόξες της πόλης και να υπογραμμίζουν την σημερινή της παρακμή... Κι όμως δεν είναι δύσκολο να αποκτήσουν και πάλι ζωή...

Τον 19^ο αιώνα η εξαγωγή της σταφίδας μέσω του λιμανιού της Πάτρας αναπτύσσει πολλαπλώς την πόλη. Οικονομικά και πολιτιστικά. Στους επόμενους αιώνες η βιομηχανία θα συνεχίσει να αναπτύσσεται διαφοροποιούμενη, παρά τις περιόδους ύφεσης λόγω κρίσεων και πολέμων, μέχρι την μεγάλη πτώση της, στα 1990 όπου η Πάτρα γνωρίζει τη μεγάλη αποβιομηχάνιση. Σταφιδαποθήκες Μπάρι, Λαδόπουλος, ΒΕΣΟ, Μάμος, Πειραϊκή Πατραϊκή, Μαραγκόπουλος, Αναστασόπουλος, Κρητικός, Σπηλιόπουλος (λειτουργεί ακόμα) και άλλοι βιομήχανοι και βιοτέχνες επιχειρούν και χτίζουν στην πόλη και γύρω από αυτές τις μονάδες αναπτύσσονται "δορυφορικές" επιχειρήσεις και εμπορικές δραστηριότητες.

Τα φουγάρα ακόμα κι αν υπάρχουν δεν καπνίζουν πια, οι μυλόπετρες δεν χρειάζονται και οι παντός είδους μηχανές που ήταν κάποτε απαραίτητες σταμάτησαν.

Τα κτίρια όμως που έχουν μείνει ως "κληρονομιά" στον αστικό ιστό και στις παρυφές της πόλης θυμίζουν κατά βάση το παρελθόν της. Κάποια έχουν αξιοποιηθεί και παραμένουν ζωντανοί χώροι με άλλη χρήση, άλλα παίρνουν έστω και αργά τον δρόμο της επανάχρησης, κάποια αξιοποιήθηκαν για ορισμένο χρονικό διάστημα και μετά ξαναρήμαξαν κι άλλα απλά εξακολουθούν να ρημάζουν, όσα δηλαδή δεν γκρεμίστηκαν ελεγχόμενα και προγραμματισμένα.

Ο μουσειολόγος και συντηρητής έργων τέχνης Ξενοφών Παπαευθυμίου μας ξεναγεί σύντομα στη βιομηχανική Πάτρα των περασμένων αιώνων και στεκόμαστε ιδιαίτερα στην ανάγκη αξιοποίησης των βιομηχανικών κτιρίων.

Της Ελευθερίας Μακρυγένη

φωτό Ξενοφών Παπαευθυμίου

Όπως μας εξηγεί ο κ. Παπαευθυμίου «στον πολεοδομικό ιστό και τις παρυφές αστικών κέντρων με μεγάλη βιομηχανική παράδοση όπως αυτό της Πάτρας, βρίσκονται διάσπαρτα πολλά κτίρια και συγκροτήματα, που στέγαζαν διάφορες βιοτεχνικές και βιομηχανικές δραστηριότητες, αρκετά από τα οποία συνεχίζουν να έχουν ακόμη κάποια χρήση, κυρίως δευτερεύουσα –αποθηκευτικοί και βοηθητικοί χώροι- ή να στεγάζουν νέες χρήσεις αποτελώντας παράδειγμα χρηστικής συνέχειας ή επανάχρησης. Πολλά όμως είναι εκείνα τα κτίρια που δεν χρησιμοποιούνται πλέον, λόγω της γήρανσης (αδυναμία συντήρησης και αποκατάστασης από τους ιδιοκτήτες) ή της παύσης της δραστηριότητας που αρχικά στέγαζαν, λόγω αλλαγής των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών (οικονομική ύφεση, αποβιομηχάνιση, κλπ), παρουσιάζοντας συχνά εικόνα εγκατάλειψης και ερείπωσης, όντας έτσι ανενεργά και σημεία διακοπής της δράσης και των λειτουργιών των πόλεων.

Το κτιριακό αυτό απόθεμα έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις τοπικές κοινωνίες γιατί εκτός από την ιστορική και αρχιτεκτονική του αξία, αποτελεί ένα ζωτικής σημασίας κομμάτι του πολεοδομικού ιστού των πόλεων, άρα και της ζωής των πολιτών και ταυτόχρονα ένα υλικοτεχνικό κεφάλαιο του οποίου η αξιοποίηση θα δώσει νέες προοπτικές ανάπτυξης και αναβάθμισης της οικονομικής ζωής και του αστικού περιβάλλοντος των πόλεων».

5E

Εριουργία Αναστασόπουλου - Άγ. Διονύσιος

ΕΓΛ (Ευάγγελος Γεωργίου Λαδόπουλος)

Εργοστάσιο Β. Μαραγκόπουλου (Κορίνθου 14)

Στην Πάτρα οι βιομηχανικές μονάδες αναπτύχθηκαν διάσπαρτα, και στη νότια και στη βόρεια πλευρά της πόλης, κοντά στο λιμάνι και φυσικά κατά μήκος της σιδηροδρομικής γραμμής. Και δεν είναι τυχαία η επιλογή χώρων. Οι σταφιδαποθήκες φυσικά και έγιναν απέναντι από το λιμάνι στην παραλιακή και στη νότια πλευρά π.χ. όπου ο υδροφόρος ήταν πλούσιος μονάδες που χρειάζονταν πολύ νερό π.χ. Χαρτοποιία Λαδόπουλου.

Τα χαρακτηριστικά των παλαιών βιομηχανικών συγκροτημάτων και κτιρίων ποικίλουν ανάλογα με τη θέση που κατέχουν στον αστικό ιστό, και τη μορφολογία τους, δηλαδή το είδος και το μέγεθος των κτιριακών εγκαταστάσεων και τους περιβάλλοντες ελεύθερους χώρους.

Υπάρχουν λοιπόν βιομηχανικές μονάδες διάσπαρτες μέσα στον ιστό της πόλης, καθώς κατά τον 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα δεν υπήρχαν οριοθετημένες βιομηχανικές ζώνες και κριτήρια για την χωροθέτησή τους ήταν η ύπαρξη προϋπάρχουσας και κατάλληλης οικοπεδικής ιδιοκτησίας και η εξυπηρέτηση των αναγκών της μονάδας, σε παραγωγικό επίπεδο (διαθέσιμες πρώτες ύλες, πηγές ενέργειας, κλπ.) και σε συγκοινωνιακό επίπεδο (προσβασιμότητα εγκαταστάσεων, διακίνηση προϊόντων, κλπ.)

Έτσι έχουμε τη συγκέντρωση πολλών μονάδων σε περιοχές της πόλης -κυρίως περιφερειακές συνοικίες- με πλούσια υπόγεια ύδατα, τα οποία ήταν απαραίτητα αρχικά για την κίνησή τους (υδροκίνητες, ατμοκίνητες μονάδες) και για την παραγωγική και επεξεργασία των προϊόντων (χαρτοποιίες, βυρσοδεψία, ελαιουργίες-σαπωνοποιίες, κλπ.) εξηγεί ο Ξενοφών Παπαευθυμίου.

Μυλόπετρες Λαδόπουλου

Λαδόπουλος

Η οικοδομική ανάπτυξη και πολεοδομική επέκταση των μεταπολεμικών χρόνων μετέβαλλε το τοπίο με αποτέλεσμα «σχεδόν όλα τα παλαιά βιομηχανικά κτίρια και συγκροτήματα, ακόμη και όσα είχαν κτιστεί έξω από την πόλη, βρέθηκαν να αποτελούν τμήματα του πολεοδομικού ιστού και να συνυπάρχουν με κατοικίες, σχολεία, υπηρεσίες και ήπιες, μικρής κλίμακας επαγγελματικές δραστηριότητες, καταλαμβάνοντας μεγάλες εκτάσεις -από ένα μέχρι και περισσότερα οικοδομικά τετράγωνα- με κτιριακές εγκαταστάσεις και ελεύθερους χώρους που στις περισσότερες περιπτώσεις έμειναν κενοί και αχρησιμοποίητοι λόγω της παύσης λειτουργίας τους που ήταν αποτέλεσμα των μεταβολών στον οικονομικό και παραγωγικό τομέα των τελευταίων δεκαετιών.

Πρέπει λοιπόν αυτές οι παλιές βιομηχανικές μονάδες να αποτελέσουν ξανά παράγοντες ανάπτυξης και αναζωογόνησης σε κοινωνικοοικονομικό και περιβαλλοντικό επίπεδο, αποκτώντας νέους ρόλους και προοπτικές, σύμφωνα με τις ανάγκες και συνθήκες που έχουν αναπτυχθεί στις σύγχρονες κοινωνίες.

Η πρακτική της κατεδάφισης και αντικατάστασής από νέα κτίρια συχνά μεγαλύτερου μεγέθους και κάλυψης, χάριν της εκμετάλλευσης που έφερε ο θεσμός της αντιπαροχής από τις αρχές της δεκαετίας του ΄60 και μετά, αποδείχτηκε ότι δεν ήταν και η καλύτερη, καθώς αποστέρησε τον τόπο από βιομηχανικά και αρχιτεκτονικά μνημεία μεγάλης αξίας και επιβάρυνε πολεοδομικά την σύγχρονη πόλη και τις περιφερειακές της συνοικίες με την υπερδόμηση, χωρίς την δημιουργία νέων αναπτυξιακών δραστηριοτήτων και προοπτικών.

Το ζητούμενο επομένως είναι οι υπάρχοντες παλαιοί βιομηχανικοί χώροι να αποτελέσουν νησίδες ανάσας στα πυκνοδομημένα αστικά κέντρα και σε υποβαθμισμένες συνοικίες με την διατήρηση των κτιριακών υποδομών και των ελεύθερων χώρων που τις περιβάλλουν, στεγάζοντας χρήσεις και δραστηριότητες που εξυπηρετούν σύγχρονες ανάγκες και τομείς της ζωής.

Τομείς τέτοιοι μπορεί να είναι:

οι πολιτιστικές καλλιτεχνικές δράσεις (πολιτιστικά κέντρα, μουσειακοί χώροι, βιβλιοθήκες, γκαλερί, θεατρικοί και συναυλιακοί χώροι, κλπ.)
οι επιχειρηματικές δραστηριότητες στο χώρο του εμπορίου και της μεταποίησης ή της παραγωγής προϊόντων που καλύπτουν σύγχρονες ανάγκες
οι επιχειρήσεις - πολυχώροι διασκέδασης, ψυχαγωγίας και εστίασης
οι δραστηριότητες εκπαιδευτικού και συνεδριακού χαρακτήρα (εκπαιδευτικοί οργανισμοί και επιχειρήσεις, ινστιτούτα, συνεδριακά κέντρα, κλπ.)
οι επιχειρήσεις παροχής υπηρεσιών καινοτόμου χαρακτήρα (ερευνητικά κέντρα, κέντρα ανάπτυξης νέων τεχνολογιών, κλπ.)
οι τουριστικού χαρακτήρα επιχειρήσεις (ναυτιλιακές εταιρίες, ξενοδοχειακοί χώροι, κλπ.)

που μπορούν να εκμεταλλευτούν την θέση και τους χώρους ενός παλαιού βιομηχανικού συγκροτήματος, σε συνδυασμό με τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά και την ιστορία του, αποτελώντας πόλο και αφορμή ανάπτυξης και ανάπλασης για την ευρύτερη περιοχή, καθώς οι νέα χρήση ή ο συνδυασμός αλληλοσυμπληρωνόμενων και αλληλοϋποστηριζόμενων δραστηριοτήτων, μπορεί να αποτελέσει βιώσιμη λύση με αναπτυξιακές προοπτικές ευεργετικές για τις τοπικές κοινωνίες.