Δύο χρόνια στη δίνη των capital controls

Πέρασαν δύο χρόνια από την ημέρα που μας επιβλήθηκαν τα capital controls (έλεγχοι κεφαλαίων), με το πρωτοφανές αποτέλεσμα να κλείσουν για πολλές μέρες  οι τράπεζες και να ακολουθήσουν καταστάσεις που συντάραξαν την οικονομία και συγκλόνισαν την κοινή γνώμη.

Παρατηρώντας εκ των υστέρων όσο πιο αποστασιοποιημένα μπορούμε τα πράγματα και συνδέοντας μεταξύ τους τα γεγονότα, καταλήγουμε αβίαστα στο συμπέρασμα ότι η  έλευση της κατάστασης σε αυτό το σημείο δεν  έγινε τυχαία,  αλλά ήταν αποτέλεσμα στρατηγικής επιλογής και πολιτικής βούλησης τηςτότε κυβέρνησης.

Α. ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ

Η στρατηγική επιλογή ήταν να αρνηθούμε ένα νέο δανεισμό που θα συνοδευόταν  από μνημόνιο . Το οικονομικό επιτελείο υπό τον Γιάνη Βαρουφάκη είχε πείσει τον Αλέξη Τσίπρα ότι οι Ευρωπαίοι εταίροι δεν θα τολμούσαν να αφήσουν την χώρα να πτωχεύσει , φοβούμενοι την κατάρρευση των χρηματιστηρίων και  το παγκόσμιο κραχ. Η  εσφαλμένη,  όπως εκ  του αποτελέσματος απεδείχθη, εκτίμηση αυτή ενταγμένη στο κλίμα της εποχής δεν φάνταζε εντελώς εκτός πραγματικότητας , δεδομένου ότι  ήταν νωπές οι μνήμες της κατάρρευσης της Αμερικανικής Τράπεζας Lehman Brothers το 2008 από την οποία ξεκίνησε η παγκόσμια οικονομική κρίση [1]σε  συνδυασμό και με την εξελισσόμενη την ίδια χρονική συγκυρία (Ιούνιος 2015) χρηματιστηριακή κρίση στην Κινεζική οικονομία με ότι αυτό συνεπαγόταν για τις παγκόσμιες αγορές[2].Όμως υποτιμήθηκαν οι εξωγενείς παράγοντες και δεν αποτιμήθηκαν σωστά οι δυνατότητες της χώρας με αποτέλεσμα την πλήρη αποτυχία του σχεδίου , όπως θα αναλυθεί κατωτέρω.

Το στίγμα για τους μυημένους είχε δώσει ο αρχηγός τότε της αξιωματικής αντιπολίτευσης Αλέξης Τσίπρας κατά την προεκλογική εκστρατεία των βουλευτικών εκλογών της 25/1/2015 όταν σε συγκέντρωση από την Κρήτη δήλωσε: «Εμείς θα βαράμε τα νταούλια και οι αγορές θα χορεύουν πεντοζάλη»[3].

Η συγκεκριμένη δήλωση δεν έγινε μεμονωμένα ούτε ήταν προϊόν πρόσκαιρου ενθουσιασμού,  αλλά έγινε απολύτως συνειδητοποιημένα και μετά λόγου γνώσεως. Είχε ήδη προηγηθεί ανάλογη δήλωση του σε προεκλογική συγκέντρωση του ΣΥΡΙΖΑ στη  Λαμία[4].

Ειλημμένη λοιπόν απόφαση στα πλαίσια τακτικισμού ήταν η πίεση στους εταίρους να μας δανείσουν χρήματα χωρίς συνοδευτικούς όρους (μνημόνιο) υπό  την απειλή της χρεοκοπίας της χώρας και συνακόλουθα της κατάρρευσης όχι μόνο της ζώνης του ευρώ, αλλά και των χρηματιστηρίων και των διεθνών αγορών.

Στις εκλογές της 25/1/2015 αναλαμβάνει την διακυβέρνηση της χώρας ο ΣΥΡΙΖΑ  με τους ΑΝΕΛ με πρωθυπουργό τον Αλέξη Τσίπρα, ο οποίος αρχίζει να δουλεύει πάνω σε αυτή την τακτική.

Άμεσα ξεκινούν αλλεπάλληλες διεθνείς επαφές του νεόκοπου Έλληνα πρωθυπουργού, με σκοπό να χρηματοδοτηθεί το Ελληνικό Δημόσιο χωρίς παράλληλες δεσμεύσεις (μνημόνιο) με ένα οικονομικό πρόγραμμα που βαφτίστηκε «γέφυρα» ώστε στη συνέχεια να κερδηθεί χρόνος και να ανακτηθεί η θετική ψυχολογία της οικονομίας προκειμένου η χώρα να χτίσει το υπόβαθρο της εξόδου στις αγορές. Οι εταίροι όμως , παρέμεναν αρνητικοί και  αμετάπειστοι  σε οποιαδήποτε δανειοδότηση της χώρας χωρίς μνημόνιο.

Το μέχρις τότε δεύτερο μνημόνιο και η χρηματοδότηση από αυτό, έληγε στις 30/6/2015 και στη συνέχεια η χώρα οδηγείτο σε χρεοκοπία[5].

Μέχρι τότε παιζόταν ένα σκληρό πόκερ αναμονής και από τις δύο πλευρές. Σε ένα κορυφαίο λάθος τακτικής ο Βαρουφάκης ομολογεί δημοσίως ότι η Ελλάδα ηθελημένα ακολουθεί παρελκυστική τακτική σε όλα τα προτεινόμενα σχέδια από τους εταίρους – δανειστέςκάνοντας λόγο για «δημιουργική ασάφεια» κατά τις διαπραγματεύσεις [6].Έκτοτε αποκαλύπτεται και δημοσιοποιείται κατά τον πλέον επίσημο τρόπο το σχέδιο της ελληνικής κυβέρνησης περί άσκησης πίεσης στους Ευρωπαίους με μοχλό το ενδεχόμενο ενός παγκόσμιουοικονομικούκραχ, αποκάλυψη η  οποία όπως θα διαφανεί στη συνέχεια είχε ουσιαστικές συνέπειες  με βάση αυτά που επακολούθησαν.

Με αυτό το σκηνικό φτάνουμε λίγο μετά τα μεσάνυχτα της 26ης Ιουνίου 2015, προς 27 Ιουνίουοπότε η  Αθήνα απασφαλίζει. Στις 00.36 του Σαββάτου ο Αλέξης Τσίπρας σε ένα έκτακτο διάγγελμα ανακοινώνει ότι η χώρα πάει σε δημοψήφισμα.Το  δημοψήφισμα προκηρύχτηκε με Πράξη Νομοθετικού Περιεχομένου για τις 5 Ιουλίου (ΦΕΚ Α΄ 63),  με ερώτημα αν πρέπει να γίνει αποδεκτό το σχέδιο συμφωνίας των τριών θεσμών, της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (Ε.Κ.Τ.) και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (Δ.Ν.Τ.) η οποία προτάθηκε στις 25 Ιουνίου (πρόταση Γιούνκερ)[7].Η διαφορά μεταξύ της πρότασης αυτής και της Ελληνικής δεν είναι ουσιαστική, οι θεσμοί ζητούν μέτρα 8,5 δις ενώ η χώρα αποδέχεται μέτρα μέχρι 8 δις, παρόλα αυτά το χάσμα δεν γεφυρώνεται .Κάποια στιγμή η διαφορά μεταξύ δανειστών και Ελλάδας φτάνει τα 400 εκατ. ευρώ. Ψίχουλα θα έλεγαν κάποιοι. Αλλά ούτε τότε μπόρεσε να επιτευχθεί συμφωνία. Αντ' αυτού ήρθε ένα Game Over από τον Τουσκ[8].

Β. ΟΙ ΔΡΑΜΑΤΙΚΕΣ ΩΡΕΣ

Το δημοψήφισμα όπως προαναφέρθηκε προκηρύχτηκε τις πρώτες πρωινές ώρες του Σαββάτου 27 Ιουνίου . Παρά ταύτα δεν είναι λίγοι αυτοί που  ήλπιζαν ότι και στην ύστατη ώρα  μπορούσε να βρεθεί κοινά αποδεκτή λύση και να αποφευχθεί το εξαγγελθέν δημοψήφισμα, το οποίο στην ουσία είχε λάβει χαρακτήρα παραμονής ή όχι της χώρας στη ζώνη του ευρώ.

Κυριακή 28 Ιουνίου, ώρα 24.00. Όλο το οικονομικό επιτελείο της κυβέρνησης  έχει πάρει θέση μπροστά στις οθόνες υπολογιστών και τηλεοράσεων  προκειμένου  να παρακολουθήσει το άνοιγμα των χρηματιστηρίων της Ασίας  λόγω της διαφοράς ώρας, οι αντιδράσεις των οποίων θα αποτύπωναν και την αντίδραση και την ψυχολογία των υπόλοιπων διεθνών αγορών απέναντι στην επαπειλούμενη χρεοκοπία της χώρας. Έχει ήδη ανοίξει το χρηματιστήριο της Ν. Ζηλανδίας και ακολουθούν αυτά της Ασίας   με σημαντικές πράγματι απώλειες ενδοσυνεδριακά , οι οποίες όμως περιορίστηκαν κατά το κλείσιμο[9].

Με σημαντικές απώλειες επίσης ολοκληρώθηκαν οι συναλλαγές στα μεγαλύτερα ευρωπαϊκά χρηματιστήρια, στον απόηχο των εξελίξεων που ελάμβαναν χώρα στην Ελλάδα[10]. Όμως , αν και οι ευρωαγορές σημείωσαν τις μεγαλύτερες απώλειες σε διάστημα οκτώ μηνών, το ευρώ και οι αποδόσεις ομολόγων στο στενό πυρήνα της ευρωζώνης έμειναν σχεδόν ανέπαφες.

Στις 29 Ιουνίου αποφασίζεται η αναστολή της λειτουργίας του Τραπεζών  για έξι ημέρες και εκδίδεται από την Τράπεζα της Ελλάδος η ακόλουθη ανακοίνωση : «Ανακοινώνεται ότι από τη Δευτέρα 29 Ιουνίου 2015 έως και τη Δευτέρα 6 Ιουλίου 2015 η Τράπεζα της Ελλάδος θα διενεργεί συναλλαγές που αφορούν μόνο λογαριασμούς του Ελληνικού Δημοσίου, των Ν.Π.Δ.Δ. και των Ασφαλιστικών Φορέων. Ουδεμία άλλη συναλλαγή για το κοινό (π.χ. αγοραπωλησία χρυσών λιρών) θα διενεργείται». Το ίδιο αποφασίζεται και από την Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς για την λειτουργία του Χρηματιστηρίου.  Η είσοδος της χώρας στην εποχή των capital controls είναι γεγονός.

Φτάνουμε στα μεσάνυχτα της Τρίτης 30/6 2015 οπότε τελείωνει το προηγούμενο μνημόνιο. Ουσιαστικά η χώρα βρίσκεται χωρίς χρήματα. Έχουν μεσολαβήσει κατόπιν κυβερνητικών εντολών οι αλλεπάλληλες μεταφορές των αποθεματικών των Νομικών Προσώπων του Δημοσίου που ανήκουν στην Κεντρική Κυβέρνηση  προς την Τράπεζα της Ελλάδος, προκειμένου να πληρωθούν μισθοί και συντάξεις. Το διεθνές τηλεοπτικό κανάλι παγκόσμιας εμβέλειας CNN εκπέμπει έχοντας στην οθόνη του  ηλεκτρονικό χρονόμετρο που μετρά αντίστροφα για την χρεοκοπία της χώρας μέχρι τις 24.00 της ίδιας ημέρας[11].

Γ. Η ΑΝΑΔΙΠΛΩΣΗ

Τετάρτη 1 Ιουλίου 2015 . Τα διεθνή χρηματιστήρια έχουν ανακάμψει, έχουν ήδη καλύψει μεγάλο μέρος των απωλειών τους και κάποια έχουν περάσει σε θετικό πρόσημο.  Είναι προφανές ότι το σχέδιο της πρόκλησης φόβου για  παγκόσμια κατάρρευση των αγορών δεν περπατάει.  Την ίδια μέρα περί τις 11.00 το πρωί βοά το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά ΜΜΕ ότι ο πρωθυπουργός από το προηγούμενο βράδυ έχει αποστείλει με emailκάποιες επουσιώδεις τροποποιήσεις στο σχέδιο Γιούνκερ των 8,5 δις και στην ουσία το έχει αποδεχθεί και  βρίσκεται με το ένα πόδι στο αεροπλάνο προκειμένου να μεταβεί στις Βρυξέλλες να το υπογράψει [12]. Ο Γιούνκερ όμως, προς το μεσημέρι απαντά ότι το συγκεκριμένο σχέδιο έχει αποσυρθεί ήδη από τους θεσμούς και δεν υπάρχει στο τραπέζι καθώς και ότι όλα θα ξεκινήσουν μετά το δημοψήφισμα από μηδενική βάση. Η χώρα βρίσκεται πλέον σε δεινή διαπραγματευτική θέση.

Στην κυβέρνηση αντιλαμβάνονται ότι το  δημοψήφισμα έχει πλέον απολέσει τον  λόγο για τον οποίο δρομολογήθηκε, δηλ. αυτόν του πιεστικού μέσου. Ο μόνος λόγος διενέργειας του είναι η λαϊκή στήριξη  στο  πρόσωπο του πρωθυπουργού και η έγκριση των επιλογών του . Έτσι ο  Αλέξης Τσίπρας σε νέο  διάγγελμά του την ίδια μέρα, αργά το απόγευμα,  ξεκαθαρίζει ότι το δημοψήφισμα δεν είναι ναι ή όχι στο ευρώ αλλά δύναμη στην διαπραγματευτική θέση της κυβέρνησης[13].

Τελικά στις 5/7/15 διενεργείται το δημοψήφισμα με το εντυπωσιακό αποτέλεσμα 61,31% υπέρ του όχι , έναντι 38,69 % υπέρ του ναι. Ο πρωθυπουργός βγαίνει από τη διαδικασία ενισχυμένος, όμως το σχέδιο της απειλής της παγκόσμιας οικονομικής κατάρρευσης μέσω της  χρεοκοπίας της χώρας  έχει ηττηθεί κατά κράτος.

Δ. ΟΙ  ΠΑΡΟΔΟΧΕΣ ΤΗΣ ΑΠΟΤΥΧΙΑΣ

Την Κυριακή το βράδυ του δημοψηφίσματος όλα έχουν τελειώσει. Ενώ  ο κόσμος πανηγυρίζει , στο κυβερνητικό επιτελείο επικρατεί έντονος προβληματισμός. Τα γεγονότα που ακολουθούν επιβεβαιώνουν την αποτυχία του εγχειρήματος.Κατά τις πρώτες πρωινές ώρες της επόμενης ημέρας, ο Γιάνης Βαρουφάκης κατέθεσε την παραίτηση του από Υπουργός Οικονομικών μετά από συνάντηση με τον πρωθυπουργό, κίνηση η οποία χαρακτηρίστηκε πως απέβλεπε στη διευκόλυνση των διαπραγματεύσεων με τους Ευρωπαίους πιστωτές. Στην ουσία επρόκειτο περί αποπομπής. Ο λόγος αυτής  όπως  διέρρευσε,  είναι ότι αυτό έγινε για να διευκολυνθεί η διαπραγματευτική ομάδα, όμως αυτό δεν είναι όλη η αλήθεια. Η αποτυχία του προαναφερόμενου σχεδίου , από το οποίο είχε προλάβει ήδη στο μεσοδιάστημα να αποστασιοποιηθεί ο Αλέξης Τσίπρας , ήταν ο προφανής λόγος της απομάκρυνσης.

Στη συνέχεια ο  πρωθυπουργός αναλαμβάνει και τον άχαρο ρόλο της αντιστροφής του κλίματος και της παραδοχής της αδυναμίας της χώρας να επιλέξει τη χρεοκοπία και την επιστροφή σε εθνικό νόμισμα. «Η χώρα, δυστυχώς ή ευτυχώς, αυτή είναι η πραγματικότητα, δεν έχει συναλλαγματικά αποθέματα για να στηρίξει την επιστροφή στο δικό της νόμισμα» δήλωσε στις 14/7/2015[14].

Ε.  ΤΑ ΛΑΘΗ

Το βασικό λάθος είναι ότι υποτιμήθηκεαπό το κυβερνητικό επιτελείο η αντίδραση και οι δυνατότητες των δανειστών . Η διαπίστωση αυτή έγινε λίγες εβδομάδες μετά, από τον ίδιο τον πρωθυπουργό σε συνέντευξή του στην τηλεόραση του Alpha:   «δεν είχαμε υπολογίσει το μέγεθος της αντίδρασης και είχαμε υπερτιμήσει τη δυναμική της πολιτικής αλλαγής, υπερτιμήσαμε τη δύναμη του δίκαιου υποτιμήσαμε τη δύναμη του χρήματος και των τραπεζών», δεν δίστασε να παραδεχθεί ο Αλ. Τσίπρας[15].

Ασφαλώς αυτό που εννοούσε ο πρωθυπουργός είναι ότι οι δανειστές έχοντας ήδη προβλέψει το Ελληνικό σχέδιο, είχαν λάβει τα μέτρα τους προκειμένου να στηρίξουν τις διεθνείς αγορές . Είναι βέβαιο ότι διοχετεύτηκε τις ημέρες εκείνες άφθονο χρήμα στην παγκόσμια αγορά για την στήριξη των χρηματαγορών και των πιστωτικών ιδρυμάτων από τους θεσμούς . Έτσι τουλάχιστον αντέδρασαν κατά την μεγάλη πτώση των διεθνών χρηματιστηρίων που ακολούθησε το δημοψήφισμα για το brexit[16].Ακούγονται πολύ μεγάλα ποσά όμως η αλήθεια δεν είναι βέβαιο ότι θα αποκαλυφθεί στο άμεσο μέλλον.

Σίγουρα κανείς δεν μπορεί  να προβλέψει τι θα γινόταν , αν η χώρα επέμενε στο σχέδιο της και ποια θα ήταν η κατάσταση στην παγκόσμια οικονομία μετά από κάποιους μήνες με την Ελλάδα σε καθεστώς χρεοκοπίας. Όμως αυτό το ρίσκο ήταν πολύ μεγάλο, η εγχώρια κοινωνία ήταν παντελώς ανέτοιμη να εισέλθει σε τέτοιας  μορφήςειδικές καταστάσεις  και μάλιστα παρατεταμένες ενώ  το  αποτέλεσμαήταν εξαιρετικά αμφίβολο, σε σχέση και με την απουσία συγκροτημένου και εφαρμόσιμου εναλλακτικού σχεδίου δράσης (ένας ακόμα κρίκος στην αλυσίδα λαθών). Ο αποκαθαρμένος πλέον από το προαναφερόμενο σχέδιο πρωθυπουργός, στην ίδια παραπάνω συνέντευξη του στον Alphaχαρακτήρισε ως τζόγο την εμμονή της χώρας στην επιλογή της χρεοκοπίας: «Ο Γιάνης πίστευε πως έπρεπε να ρισκάρουμε γιατί υπήρχε ένα 50% ενδεχόμενο κατά την άποψή του τελικά οι δανειστές να κάνουν πίσω μπροστά στο ενδεχόμενο ενός Grexit. Εγώ δεν μπορούσα να παίξω το μέλλον της χώρας κορώνα γράμματα»[17].

Συμπερασματικάλοιπόν, τα capitalcontrolsθα μπορούσαν να έχουν αποφευχθεί αν γινόταν σωστή πρόβλεψη της αντίδρασης των δανειστών και παράλληλαορθολογιστική αποτίμηση των δυνατοτήτων αλλά και αδυναμιών της εγχώριας οικονομίας. Γιατί το ρίσκο ήταν μεγάλο και οι συνέπειες της ήττας ήταν προφανώς δυσανάλογες σε σχέση με μια   απίθανη και οπωσδήποτε πρόσκαιρη και ισχνή  επιτυχία,  δεδομένου ότι αυτές ήταν καταστροφικές με το να κλείσουν επιχειρήσεις, να χαθούν θέσεις εργασίας, να ταλαιπωρηθούν πολίτες στις ουρές των ΑΤΜ, να κλονιστεί σοβαρά η προαπαιτούμενη εμπιστοσύνη του πολίτη στο τραπεζικό σύστημα και  να ανακύψουν αξεπέραστα προβλήματα στις εμπορικές συναλλαγές και στον εξαγωγικό τομέα λόγω της περιορισμένης ρευστότητας.

Μας έμεινε μόνο η παρηγοριά,  ότι διαγράφηκε από την σχετική επιχειρηματολογία ένα από τα συνήθη βολικά και «πιασάρικα» τσιτάτα του νεοέλληνα παντογνώστη , αναφορικά με τους δανειστές :  «-δεν θα τολμήσουν να μας αφήσουν να χρεοκοπήσουμε.».-

--------------------------------------------

1. Η Lehman Brothers Holdings Inc.  παγκόσμια εταιρεία χρηματοοικονομικών υπηρεσιών, στις 15 Σεπτεμβρίου του 2008 κήρυξε προστασία πτώχευσης (Chapter 11) . Η αίτηση πτώχευσης της Lehman είναι η μεγαλύτερη στην ιστορία των ΗΠΑ, ενώ πιστεύεται ότι έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης της πρόσφατης δεκαετίας του 2000. (πηγή Βικιπαίδεια).

2. www.kathimerini.gr8/7/2015. «Ενώ το παγκόσμιο ενδιαφέρον έχει στραφεί στις εξελίξεις γύρω από την Ελλάδα, είναι πιθανόν να εγκυμονούν κίνδυνο για την παγκόσμια οικονομία οι συνεχιζόμενοι και εντεινόμενοι τεκτονικοί κραδασμοί στα χρηματιστήρια της Κίνας που από την έναρξη της πτώσης στις 12 Ιουνίου μέχρι χθες έχουν αφαιρέσει 3 τρισ. δολάρια από το σύνολο της αξίας των κινεζικών αγορών».

3. Εφημ. Το Βήμα 13/12/2014. «Μερικοί νομίζουν ότι οι αγορές θα βαράνε το νταούλι και εμείς θα χορεύουμε στο σκοπό τους. Ε , λοιπόν εμείς θα παίζουμε στο εξής το νταούλι ή μάλλον τη λύρα της Κρήτης κι εκείνοι θα χορεύουν πεντοζάλη». (Ηράκλειο 12/12/2014).

4. www.skai.gr29/11/2014, Λαμία - «Εμείς θα βαράμε το νταούλι και αυτοί θα χορεύουνε, δεν θα παίζουνε αυτοί το ζουρνά και εμείς θα χορεύουμε».

5. www.tovima.gr 30/6/2015 «Η ανακοίνωση του EFSF της 30/6/2015:

Το ελληνικό πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας του Ευρωπαϊκού Ταμείου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (EFSF) λήγει απόψε τα μεσάνυχτα (CET). Ως εκ τούτου, η τελευταία δόση του δανείου του EFSF ύψους 1,8 δισ. ευρώ δεν θα είναι πλέον διαθέσιμη για την Ελλάδα και τα 10,9 δισ. ευρώ σε τίτλους του EFSF για την κάλυψη του δυνητικού κόστους της ανακεφαλαιοποίησης ή της εξυγίανσης των τραπεζών στην Ελλάδα θα ακυρωθούν» .

6.www.madata.gr 27/2/2015. Συνέντευξη στον Αντέννα:  «Ο κ. Βαρουφάκης παραδέχθηκε ότι η συμφωνία είναι γεμάτη με ασάφειες, δηλώνοντας περήφανος για τις "δημιουργικές ασάφειες" της συμφωνίας. Όπως είπε, και οι Ευρωπαίοι ήθελαν ασάφειες, για να περάσουν τη συμφωνία από τα κοινοβούλιά τους» .

7.  Το πλήρες κείμενο του ερωτήματος ήταν: Πρέπει να γίνει αποδεκτό το σχέδιο συμφωνίας, το οποίο κατέθεσαν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο στο Eurogroup της 25.06.2015 και αποτελείται από δύο μέρη, τα οποία συγκροτούν την ενιαία πρότασή τους;

Το πρώτο έγγραφο τιτλοφορείται «Reforms for the completion of the Current Program and Beyond» («Μεταρρυθμίσεις για την ολοκλήρωση του τρέχοντος προγράμματος και πέραν αυτού») και το δεύτερο «Preliminary Debt sustainability analysis» («Προκαταρκτική ανάλυση βιωσιμότητας χρέους»). Όσοι από τους πολίτες της χώρας απορρίπτουν την πρόταση των τριών θεσμών ψηφίζουν: ΔΕΝ ΕΓΚΡΙΝΕΤΑΙ/ΟΧΙ. Όσοι από τους πολίτες της χώρας συμφωνούν με την πρόταση των τριών θεσμών ψηφίζουν: ΕΓΚΡΙΝΕΤΑΙ/ΝΑΙ».

8. www.huffingtonpost.gr  5/7/2016 «Οι 14 στιγμές που θυμόμαστε από το δημοψήφισμα της 5ης Ιουλίου 2015».

9. www.news247.gr 28/6/2015 «Στο κόκκινο έκλεισαν οι αγορές στην Ασία, σύμφωνα με την βρετανική εφημερίδα Guardian, με τον δείκτη Nikkei 225 στο χρηματιστήριο του Τόκιο να χάνει 2% στις 20.283,98 μονάδες. Ο δείκτης στο χρηματιστήριο της Σανγκάη υποχώρησε 0,4% στις 4.178,56 και ο δείκτης Hang Seng του Χονγκ Κονγκ έχασε 1,7% to 29.192,67. Ανάλογη ήταν η εικόνα στη Σεούλ, όπου ο δείκτης Kospi έχασε 1,6% στις 2.057,52 ενώ ο S&P/ASX 200 στο χρηματιστήριο του Σίδνευ υποχώρησε 1,8% στις 5.447,80 μονάδες. Πτωτικά κινήθηκαν και οι βασικοί χρηματιστηριακοί δείκτες στην Ταιβάν, τη Σιγκαπούρη και τη Νέα Ζηλανδία».

10.  www.fortunegreece.com 29/6/2015 .  «Ο FTSE 100 στο Λονδίνο κατέγραψε απώλειες -1,97% (133,22 μονάδων) και διαμορφώθηκε στις 6.620,48 μονάδες. Στη Ζυρίχη το χρηματιστήριο σημείωσε υποχώρηση -1,54% (139,11 μονάδων) κα έκλεισε στις 4.869,82 μονάδες. Στο χρηματιστήριο της Φρανκφούρτη ο δείκτης DAX30 έκλεισε με απώλειες -3,56% στις 11.083,20, ενώ ο δείκτης EuroStoxx50 υποχώρησε κατά -4,21% ενώ πτωτικά κινήθηκε το χρηματιστήριο και στο Παρίσι με τον δείκτη CAC40 να σημειώνει υποχώρηση -3,74%, ενώ το χρηματιστήριο στην Πορτογαλία κατέγραψε απώλειες άνω του 5%».

11. www.protothema.gr 1/7/2015 «Πρωτοσέλιδα σοκ - Το CNN μέτρησε αντίστροφα για την Ελληνική χρεοκοπία».

12. www.protothema.gr1/7/2015 «Ο Αλέξης Τσίπρας θα αποδεχθεί όλους τους όρους των πιστωτών που βρίσκονται στο τραπέζι των συζητήσεων αυτό το Σαββατοκύριακο, με ελάχιστες μόνο αλλαγές, σύμφωνα με την επιστολή του πρωθυπουργού προς τους θεσμούς που εστάλη το βράδυ της Τρίτης και την οποία αποκαλύπτουν οι Financial Times. Όπως ανακοινώθηκε, σε λίγη ώρα ο κ. Τσίπρας αναμένεται να κάνει και διάγγελμα».

13. www.huffingtonpost.gr 5/7/2016. «Οι 14 στιγμές που θυμόμαστε από το δημοψήφισμα της 5ης Ιουλίου 2015».

14. https://left.gr. 14/7/2015 Η συνέντευξη του Αλ. Τσίπρα στην ΕΡΤ στους Πάνο Χαρίτο και Αντώνη Αλαφογιώργο

15. www.skai.gr 26/8/2015 «Τσίπρας: Θα εφαρμόσουμε το μνημόνιο - Σχέδιο κάποιων εταίρων το Grexit, όχι δικό μας Plan B»

16. www.24liveblog.com.24/6/2016 «Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα διαβεβαίωσε ότι είναι έτοιμη να «παράσχει επιπλέον ρευστότητα» εφόσον καταστεί αναγκαίο. Ενώ βρίσκεται σε στενή επαφή με τις τράπεζες που επιβλέπει, η ΕΚΤ θεωρεί πως το τραπεζικό σύστημα της ευρωζώνης είναι ανθεκτικό σε όρους κεφαλαίων και ρευστότητας».

17. www.skai.gr 26/8/2015 «Τσίπρας: Θα εφαρμόσουμε το μνημόνιο - Σχέδιο κάποιων εταίρων το Grexit, όχι δικό μας Plan B»