Στα υπόγεια κρατητήρια των ναζί στην Κοραή 4, στο κέντρο της Αθήνας- Η ιστορία τους και μοναδικές εικόνες

1941- 1944:«Δημήτριος Μωραΐτης,24 ώρες χωρίς φαΐ και νερό. Μόνο μυρίζοντας γιασεμί…»

Στο κέντρο της Αθήνας, έξι μέτρα κάτω απ’ τη γη, στο ημίφως ενός σκοτεινού, σχεδόν απειλητικού χώρου, η κατοχική Ελλάδα φανερώνεται στα μάτια του επισκέπτη, ζωντανή, εναργής και υποβλητική. Εκεί, δίπλα στον κινηματογράφο Άστυ, οι ουλές απ’ τις κατοχικές πληγές φαίνονται ακόμα, σε πείσμα της ελλειμματικής και αποσιωπητικής προσέγγισης των μνημείων της περιόδου της ναζιστικής Κατοχής, που, στην πλειοψηφία τους, δεν αναδεικνύονται επαρκώς ή έχουν κατεδαφιστεί.

Παράλληλα με τις προβολές του Άστυ, που λειτουργούσε καθ’ όλη τη διάρκεια της Κατοχής, στους διπλανούς χώρους, πίσω απ’ τις απόρθητες κατασκευές ενός αντιαεροπορικού καταφυγίου, παιζόταν ένα έργο που κράτησε σχεδόν τρία χρόνια αδιάλειπτα, από το 1941 έως το 1944, ένα έργο φρίκης που ανεβάστηκε παράλληλα σε όλη την Ευρώπη με συντελεστές τους Γερμανούς του Γ’ Ράιχ.

Τον Αύγουστο του 1894 η νεοσυσταθείσα Εταιρία Γενικών Ασφαλειών "Η ΕΘΝΙΚΗ" αγοράζει την οικία Rossels, στην οδό Κοραή 4 όπου και εγκαθίσταται.
Σαράντα χρόνια αργότερα, ανακοινώνεται στα πρακτικά του Δ.Σ της Εταιρίας η απόφαση για ανοικοδόμηση του κτηρίου. Τρεις επίλεκτοι αρχιτέκτονες-μηχανικοί, οι Μ. Λυκούδης, Ι. Αξελός και Α. Κριεζής αναλαμβάνουν να εκπονήσουν σχέδια και μελέτες "…περί ανοικοδομήσεως των επί της οδού Κοραή Κτημάτων της Εταιρίας…".

Οι προδιαγραφές που τέθηκαν ανταποκρίνονταν στο κύρος, την εμβέλεια και την 40χρονη μέχρι τότε πορεία της Εθνικής Ασφαλιστικής: υπερσύγχρονη κατασκευή, άριστης ποιότητας υλικά και ανέσεις που ξεπερνούσαν τα μέχρι τότε ελληνικά δεδομένα (κεντρική θέρμανση, υδραυλική εγκατάσταση, ανελκυστήρες κ.λ.π) και το απαραίτητο για την εποχή αντιαεροπορικό καταφύγιο

Στις 11 Ιουνίου 1936 ξεκινούν οι εργασίες ανέγερσης από τους αρχιτέκτονες Α. Μεταξά και Ε. Κριεζή και ολοκληρώνονται στις 30 Δεκεμβρίου του 1938, σε μια πανηγυρική τελετή.

Η ΚΑΤΟΧΗ

Μετά την εγκατάστασή της στο κτήριο της οδού Κοραή 4, η Εθνική Ασφαλιστική προετοιμαζόταν για τον εορτασμό των 50 χρόνων από την ίδρυσή της, το 1941. Στην Ευρώπη όμως τα πολεμικά σύννεφα είχαν ήδη πυκνώσει…

Λίγο μετά την κήρυξη του πολέμου, τα Υπουργεία Εσωτερικών και Τύπου και Τουρισμού προέβησαν σε αναγκαστική μίσθωση μεγάλου μέρους του νέου κτιρίου. Στις 27 Απριλίου 1941 εισήλθαν στην Αθήνα τα γερμανικά στρατεύματα τα οποία λίγες μέρες αργότερα, στις 6 Μαίου, επίταξαν με τη σειρά τους το κτίριο της οδού Κοραή καθώς και ολόκληρη την επίπλωση. Για την εκτέλεση της διαταγής δόθηκε προθεσμία μιας μέρας.

Στο Μέγαρο ήταν εγκατεστημένες πλέον διάφορες υπηρεσίες των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής και η Kommandatur. Στην κορυφή κυμάτιζε ο αγκυλωτός σταυρός και τα υπόγεια αντιαεροπορικά καταφύγια μετατράπηκαν σε φυλακές.

Στα δύο υπόγεια (έξι μέτρα κάτω από την επιφάνεια της γης) οι μηχανικοί Ε. Κριεζής και Α. Μεταξάς είχαν κατασκευάσει τα πιο σύγχρονα αντιαεροπορικά καταφύγια, με μεταλλικές πόρτες (γερμανικής προέλευσης) που έκλειναν αεροστεγώς, αλλά και επικοινωνία μεταξύ των 2 ορόφων με εσωτερικό κλιμακοστάσιο, γεγονός που διευκόλυνε τον κατακτητή. Τα κρατητήρια ήταν κυρίως κέντρα μεταγωγών. Οι κρατούμενοι μεταφέρονταν συνήθως στις φυλακές Αβέρωφ, στα γερμανικά στρατοδικεία, σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, σε καταναγκαστικά έργα ή σε τόπους εκτελέσεων.

Στους χώρους αυτούς κρατήθηκαν πολλοί έλληνες πατριώτες αλλά και κάποιοι Γερμανοί και Ιταλοί αντιφασίστες, ενώ "πέρασαν" πολλοί έλληνες πολίτες κάθε ηλικίας, μέχρι και παιδιά 14 ετών, για ασήμαντα παραπτώματα. Σε όλη την έκταση των τοίχων του δευτέρου και σε περιορισμένο τμήμα του πρώτου υπογείου οι κρατούμενοι έγραφαν ή χάραζαν με όποιο αιχμηρό αντικείμενο είχαν στη διάθεσή τους μηνύματα, ονόματα, χρονολογίες και σχέδια (ανθρώπινες φιγούρες, καράβια, τραμ, αυτοκίνητα κ.λ.π), κληροδοτώντας στις επόμενες γενιές ανεξίτηλη την ιστορική μνήμη. Οι Γερμανοί έβαφαν επανειλημμένα τους τοίχους, οι οποίοι κάθε φορά ξαναγέμιζαν με μηνύματα.

Στα υγρά υπόγεια ο νους των φυλακισμένων επινοεί διεξόδους. Στους τοίχους οικείες εικόνες, γυμνά γυναικεία σώματα, σημαίες, βρισιές, καράβια, ποιήματα, κρατάνε το νήμα με τον επάνω κόσμο, επιτρέποντας στους φυλακισμένους μικρές αποδράσεις μέσα σε ένα χώρο που καταργεί την ημέρα και το φως.

Οι Γερμανοί πολλές φορές βάφουν τους τοίχους, όμως αυτοί ξαναγεμίζουν ραγδαία. Στα μηνύματα και τα σχέδια των κρατουμένων γράφονται με μολύβι ή με τα ίδια τους τα νύχια, όπως για παράδειγμα στο θάλαμο VI, που αποκαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια της συντήρησης του χώρου από το Το υπουργείο Πολιτισμού το 1991. Στα υπόγεια, που αποτελούνται από θαλάμους, ξεχωριστοί χώροι δημιουργούνται για την κράτηση των γυναικών (θάλαμος VII), και στους θαλάμους V, VI, VII οι ξενόγλωσσες επιγραφές μαρτυρούν πως οι χώροι χρησιμοποιήθηκαν και για ομαδικές κρατήσεις αλλοδαπών κρατουμένων. Εξαιρετικά σημαντικές μαρτυρίες φέρουν οι μεταλλικές πόρτες και τα παράθυρα του δεύτερου υπογείου.

Στα κελιά απομόνωσης βρίσκονται στο θάλαμο IV, πέντε μικροί χώροι στους οποίους σώζονται ελάχιστα ίχνη του επιστρώματος τοίχου του 1944, με εξαίρεση το χώρο έξω απ’ τα κελιά, όπου διατηρούνται χαραγμένα πρόσωπα και άλλες παραστάσεις.

Φωνάξτε να σας φέρουν νερό, ειδέ αλλιώς θα πεθάνετε!

(«Μαυρίκιος Ν. Μαλεύρης, τελειόφοιτος Ιατρικής. Κρατούμαι ως όμηρος. Σε ορισμένες περιπτώσεις η σφοδρότητά τους οδηγεί στο θάνατο.
Μαρτυρία για αυτό αποτελεί το μήνυμα στον τοίχο του κρατούμενου Μανόλη Μαυροματάκη λίγο πριν εκτελεστεί («Μαυροματάκης εκτελέσθει εν υπογείω»).

Οι κατηγορίες πολλές φορές είναι αβάσιμες και αστείες, όπως στην περίπτωση ορισμένων κρατουμένων που κατηγορούνται για την κλοπή ψωμιού και σακιών, ή στην περίπτωση που συλλαμβάνονται «αναρριχώμενοι επί των θυρών του τραμ».

Από τα μηνύματα φαίνεται πως στην Κοραή αιχμαλωτίζονται αρκετοί σαλταδόροι και σαμποτέρ («8.4.44. Κατηγορηθείς για λάστιχα και ποδήλατα του Άξονος.

(Σιλιφθείς από τους τσολιάδες. Αχ, βαχ. Και κάνο Πάσχα στα σίδερα αυτά, στον υγρό αυτόν τάφο. Κάτοικος Σινικίας Μεταξουργείου), καθώς και Γερμανοί λιποτάκτες και άνθρωποι ξένης υπηκοότητας, Ιταλοί, Γάλλοι, Ρώσοι.

Σε αυτή την «κατάσταση της εξαίρεσης» σύμφωνα με τον όρο του φιλόσοφου Giorgio Agamben3 για τους χώρους εγκλεισμού και κατάργησης της ψυχικής ακεραιότητας του ατόμου, η οποία όμως στη διάρκεια της Κατοχής γίνεται κανόνας, οι αιχμάλωτοι της Κοραή διψούν («φωνάξτε να σας φέρουν νερό, ειδέ αλλιώς θα πεθάνετε- Σπύρος Μαστραγγελόπουλος», «ζητώ νερό»), νιώθουν πως έχουν αδικηθεί κατάφορα («αδελφοί Φάλαροι. Έντιμοι πολίται. Εκρατήθησαν αδίκως από ρουφιανιά», «αδικοφυλακισμένα κορίτσια Μαρία- Κατίνα»), αισθάνονται μέρος ενός σκοτεινού και ξεχασμένου κόσμου («φίλοι πια δεν υπάρχουνε και όλοι σε ξεχνούνε- Γεώργιος Καρούσος») και χρησιμοποιούν όση φαντασία τους απομένει για να παραμείνουν ζωντανοί επινοώντας εικόνες, ήχους και μεθυστικά αρώματα («Δημήτριος Μωραίτης, 24 ώρες χωρίς φαΐ και νερό. Μόνο μυρίζοντας γιασεμί»).

Στις 12 Οκτωβρίου 1944 τα ναζιστικά στρατεύματα κατοχής αποχωρούν απ’ την πρωτεύουσα. Η συνεδρίαση του διοικητικού συμβουλίου της Εθνικής πραγματοποιείται μέσα σε ένα κλίμα χαράς για την απόκτηση του μεγάρου ύστερα από τα χρόνια της επίταξης. Ο πρόεδρος εκφράζει την επιθυμία για ταχεία αποκατάσταση της ομαλότητας και των εργασιακών ρυθμών, οι προσδοκίες όμως διαψεύδονται όταν το ΕΑΜ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο) εγκαθίσταται στο μέγαρο στις 31 Οκτωβρίου 1944, ενώ στη συνέχεια «φιλοξενούνται» στο κτίριο βρετανικές δυνάμεις και η ΔΕΗ, υπηρεσίες της οποίας παραμένουν ως το 1991 ύστερα από επίταξη του μεγάρου από την ελληνική κυβέρνηση.

Στη διάρκεια των διαδοχικών επιτάξεων, το μέγαρο υπέστη φθορές, και τα υπόγειά του μετατράπηκαν σε χώρους αποθήκευσης των αρχείων της εταιρείας. Στις 31 Ιανουαρίου 1991 ο χώρος ύστερα από πρωτοβουλία της Εθνικής Ασφαλιστικής κηρύσσεται Ιστορικό Διατηρητέο Μνημείο από το Κεντρικό Συμβούλιο Νεότερων Μνημείων του Τπουργείου Πολιτισμού και ξεκινούν οι εργασίες συντήρησης.

Κατά τις εργασίες συντήρησης βρέθηκε αρκετό χάρτινο υλικό, όπως χειρόγραφα σημειώματα των κρατουμένων, αποκόμματα εντύπων (εφημερίδων, κουπονιών κ.λ.π.), περιτυλίγματα χρηστικών αντικειμένων (πακέτα τσιγάρων, σπίρτων, χαρτιών καραμέλας), καθώς και μεταλλικά αντικείμενα (κύπελλα, κονσέρβα, ταμπακέρα, σφαίρες, ξυραφάκια), πολλά εκ των οποίων εκτίθενται σήμερα στο μικρό εκθετήριο που υπάρχει στη δεύτερη αίθουσα του πρώτου υπογείου.

Στα επίσημα εγκαίνια του χώρου γίνονται στις 16 Μαΐου 1991.

Από το 1995 οι φυλακές παραμένουν κλειστές για συντήρηση και μέχρι το 2000 επιτρέπονται μονάχα ομαδικές επισκέψεις σχολείων. Το 2005 πραγματοποιήθηκε στο χώρο ένα χωροθεατρικό δρώμενο απ’ την ομάδα «Λάθος Κίνηση». Τον Μάιο του 2008 ο χώρος ξανάνοιξε για το κοινό.

Σήμερα οι όροφοι του κτιρίου είναι ενοικιασμένοι στην Εθνική τράπεζα και στεγάζουν υπηρεσίες της, ενώ τα υπόγεια είναι επισκέψιμος μουσειακός και μνημειακός τόπος.