Ήθος ή Έθος; Η επιλογή είναι δική μας

Η λέξη «ήθος» σύμφωνα  με τον καθηγητή της Γλωσσολογίας κ. Γεώργιο Μπαμπινιώτη, δηλώνει  την ποιότητα του χαρακτήρα ενός ανθρώπου, το ποιόν του, ενώ η λέξη «έθος» την έξη, τη συνήθεια, το έθιμο. Ο ίδιος ανάγει τις δύο λέξεις σε κοινή ινδοευρωπαϊκή ρίζα swedh. Ο Αριστοτέλης στα «Ηθικά Νικομάχεια» τονίζει ότι το ήθος του ανθρώπου, ο χαρακτήρας του, διαμορφώνεται ανάλογα με το πώς έχει εθιστεί από τη μικρή ηλικία να σκέφτεται, να πράττει, να συναισθάνεται, να αντιδρά.

Και επειδή και οι δύο λέξεις είναι mediae voces, ουδέτερες λέξεις, που, δηλαδή, ανάλογα με το γλωσσικό πλαίσιο που χρησιμοποιούνται αποκτούν θετικό ή αρνητικό φορτίο, καλό θα είναι για όλους μας να προβληματιστούμε σχετικά.

Το ερώτημα που αυτόματα τίθεται επιτακτικά, νομίζω, είναι πώς το έθος καθορίζει το ήθος ενός ανθρώπου, και πώς το ήθος μπορεί να «αξιολογείται» θετικά όταν εδραιώνεται αποκλειστικά στο έθος.

Σίγουρα όλοι μας λίγο-πολύ έχουμε βρεθεί σε αμηχανία, σε προβληματισμό και συχνά σε αγανάκτηση ακούγοντας ως επιχείρημα-απάντηση το «είθισται» (έτσι συνηθίζεται) σε περιπτώσεις κατάφωρης αδικίας και καταπάτησης στοιχειωδών πολιτικών, κοινωνικών και ατομικών δικαιωμάτων μας. Και επειδή ακριβώς η συνήθεια, το έθος, είναι η έκφραση, η συνισταμένη των ισχυρών που την επιβάλλουν κατά κάποιο τρόπο στο σύνολο της κοινωνίας με την επανάληψη των ίδιων πρακτικών, καταλαβαίνουμε πόσο οδυνηρή μπορεί να αποβεί αυτή αν δεν ερείδεται σε αξίες και αρχές ανθρωπιστικές.(Σ’ αυτό ακριβώς δε στηρίχτηκε και η φασιστική ιδεολογία «η ισχύς εν τη ενώσει»;)

Μήπως πρέπει όλοι μας να μην επαναπαυόμαστε στη  σκέψη ότι εφόσον κάτι «είθισται» σημαίνει ότι είναι και άξιο να επαναλαμβάνεται και στο μέλλον; Συνηθίζεται, όπως λέει και ο Ε. Παπανούτσος ο νόμος της ζούγκλας, του ισχυροτέρου, να ισχύει σε όλο το ζωικό βασίλειο, άρα και στην περίπτωση του ανθρώπου. Το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό. Το δίκαιο του ισχυροτέρου το συναντάμε σε «φυσική» μορφή. Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι οι δυνατοί επιβάλλουν τη θέλησή τους σ΄ αυτούς που είναι εκ των πραγμάτων ασθενέστεροι. Και πράγματι αν δει κανείς την ιστορία ανθρώπων και λαών θα διαπιστώσει ότι πρόκειται για μια δραματική αλήθεια, ή καλύτερα για μια δραματική «εφαρμογή». Δεν σημαίνει όμως ότι επειδή αυτό συνέβαινε μέχρι τώρα αξίζει να εξακολουθεί να συμβαίνει και στο μέλλον. Η «αλήθεια» των πραγμάτων δεν εδράζεται στο χρόνο μονάχα, δεν καταξιώνεται αν στηρίζεται μονάχα σ΄ ένα μακρόβιο παρελθόν. Νοηματοδοτείται μόνο αν αυτό το παρελθόν σέβεται τις αξίες του Ανθρώπου, αν υπηρετεί τις ουμανιστικές αρχές, που ξεχωρίζουν το ανθρώπινο από τα υπόλοιπα όντα. Και αν μάθαμε κάτι από την κοινωνία, όπως τη διαμόρφωσαν οι ισχυροί, που παραβαίνει αυτές τις αξίες, δε σημαίνει ότι δεν μπορούμε και να το αλλάξουμε. Ο κοινωνικός κομφορμισμός γίνεται μπούμερανγκ σε μια κοινωνία σήψης και αποδιάρθρωσης. Και ο πραγματικός Άνθρωπος είναι αυτός που έχει τη δύναμη να ξε-μάθει αυτά που του επέβαλε ασυνείδητα η κοινωνία, αν είναι λάθη, και να ξανα-μάθει από την αρχή.

Αν διευθύνουμε  τη ζωή μας μόνο με αυτό που μπορεί να μετρηθεί, να αποτυπωθεί ποσοτικά, τότε την έχουμε χάσει. Έχουμε χάσει τη μαγεία του απροσμέτρητου, το όνειρο, την αλλαγή, το όραμα. Και το όνειρο του σήμερα είναι η πραγματικότητα του αύριο. Μόνο έτσι υπάρχει ελπίδα, μόνο έτσι θα σταματήσουμε τον καταστροφικότατο αυτοοικτιρμό για το παρελθόν που ενδεχομένως δεν αξίζαμε, και θα μπορέσουμε να αλλάξουμε. Μόνο έτσι θα εξασφαλίσουμε την υγιή και ειλικρινή αυτοκριτική που θα μας οδηγήσει σε ένα καλύτερο αύριο. «Η πλάνη δεν είναι τύφλωση, η πλάνη είναι ανανδρία» όπως εύστοχα διατύπωσε ο Νίτσε.