ΝΑ ΓΕΦΥΡΩΣΟΥΜΕ ΤΑ ΣΤΕΝΑ… Η «Κοινοπραξία Γέφυρα» και ο Αθηναίος στρατηγός Φορμίων

Τρέξαμε όλοι στους γύρω λόφους για να κατανοήσουμε τις νέες ισορροπίες στα στενά, να εντυπωσιαστούμε από τα πυροτεχνήματα και να θαυμάσουμε τη γλυκιά κατωφέρεια των άκρων της Γέφυρας, αυτών που πατάνε σε Πελοπόννησο και Ρούμελη. Και κάπου εκεί, αναλογιζόμενοι για τα «στενά», τις «γέφυρες» και τις αλληγορίες τους, άρχισαν να προβάλουν πολεμικές τριήρεις του 5ου αι. π.Χ. έτοιμες για ναυμαχία. Εκεί ακριβώς που πατούν οι άκρες της Γέφυρας, κοντά στα δυο κάστρα, δυο στόλοι που εκπροσωπούσαν αντίθετες κοσμοθεωρίες, Αθηναίοι και Σπαρτιάτες, περίμεναν, κατασκοπεύοντας ο ένας τον άλλον.

Η στρατηγική σημασία της διέλευσης των στενών Ρίου ‒ Αντιρρίου και ο έλεγχος τους, η διάνοιξη του ισθμού και ο διάπλους του Κορινθιακού κόλπου απασχόλησαν διαχρονικά τους κατοίκους και τους κατακτητές αυτής της χώρας, όλων των εποχών και πολιτισμών. Η έξοδος προς την Εσπερία, ο ανεφοδιασμός, η επικοινωνία, η μετανάστευση, το εμπόριο, οι πρώτες ύλες και οι ιδεολογίες εξαρτούνταν πάντα από το δυτικό πέρας του Κορινθιακού κόλπου, τα λιμάνια της Δυτικής Ελλάδας όπως των Πατρών, της Ναυπάκτου ή της Κυλλήνης, τα στενά περάσματα ανάμεσα στα νησιά του Ιονίου… Αρχαίοι λαοί και νεώτεροι Έλληνες, Ρωμαίοι, Βενετοί, Οθωμανοί, Σλάβοι, Ισπανοί, Ιππότες της Μάλτας και σουλτάνοι έχτισαν ναούς για να εξευμενίσουν τον άγριο Ποσειδώνα ή δημιούργησαν στρατιωτικές βάσεις σε Ρίο και Αντίρριο για να ελέγξουν τον Κορινθιακό, κατασκεύασαν κάστρα, τα πολιόρκησαν, τα ενίσχυσαν με κανόνια, τα κατέλαβαν ή έχασαν τον έλεγχό τους, ναυμαχούσαν… Στη νεώτερη Ελλάδα ο πρωθυπουργός Χαρίλαος Τρικούπης, γεννημένος στο Μεσολόγγι και γνωρίζοντας από καταγωγής την τοπογραφία της περιοχής και τη σημασία της, οραματίστηκε ήδη από το 1889 την ένωση των στενών Ρίου ‒ Αντιρρίου.

Ο Θουκυδίδης στον Πελοποννησιακό Πόλεμο με μία και μόνη λέξη αναδεικνύει τη σημασία των στενών: τα «Ρία», έτσι τα αποκαλεί, και συνεχίζει: «Μολυκρικόν Ρίον» (το Αντίρριο), ήν δε τούτο φίλιον τοις Αθηναίοις, το δ΄ έτερον «Ρίον Αχαϊκόν» εστίν αντιπέρας το εν τη Πελοποννήσω [Θουκυδίδης, Β΄, 86]. Καθώς περιγράφει τις κινήσεις των αντίπαλων συμμαχιών —Αθηναϊκής και Λακεδαιμονικής— στη Δυτική Ελλάδα, φωτίζει παράλληλα και τη σημασία των «στενών». Ήδη από τον δεύτερο χειμώνα του Πελοποννησιακού Πολέμου, το 430 π.Χ., οι Αθηναίοι προλαμβάνουν και στέλνουν στην περιοχή τον στρατηγό Φορμίωνα με 20 πολεμικές τριήρεις για να ελέγχει το πέρασμα του Κορινθιακού [Θουκυδίδης, Β΄, 69]. Με την κίνησή τους αυτή προστατεύουν τη σύμμαχο πόλη, τη Ναύπακτο, και παράλληλα εμποδίζουν τη διέλευση εχθρικών πλοίων και στρατευμάτων. Η Κόρινθος, φίλη των Σπαρτιατών και η σημαντικότερη ναυτική δύναμη της συμμαχίας τους, δεν μπορούσε πλέον να χρησιμοποιεί το πέρασμα Ρίου ‒ Αντιρρίου για να μετακινεί πλοία και στρατεύματα για τις επιχειρήσεις στη Δυτική Ελλάδα. Με μια απλή χειρονομία —έναν στρατηγό και 20 τριήρεις— οι Αθηναίοι απέκλεισαν τους αντιπάλους τους. Η Συμμαχία των Λακεδαιμονίων ήταν πλέον υποχρεωμένη να διαπλέει τον γύρο της Πελοποννήσου!

Το καλοκαίρι του επόμενου, τρίτου έτους του Πολέμου, οι Σπαρτιάτες αντεπιτέθηκαν και εξόρμησαν εναντίον της Ακαρνανίας για να την αποσπάσουν από τους Αθηναίους, προκειμένου να ελευθερώσουν το πέρασμα του Κορινθιακού και να χρησιμοποιήσουν την περιοχή ως ορμητήριο για τη Ζάκυνθο και την Κεφαλονιά. Για την εκστρατεία αυτή ξεκίνησε ναυτική δύναμη από την Κόρινθο αλλά και μικρότερες πόλεις του Κορινθιακού, φίλιες στους Λακεδαίμονες, που προσπάθησε να διαπλεύσει το στενό Ρίου ‒ Αντιρρίου. Εκεί, αναγκάστηκαν να ναυμαχήσουν δυο φορές με τον Αθηναίο Φορμίωνα, που παρέμενε σταθερός έξω από το λιμάνι της Ναυπάκτου. Η πρώτη ναυμαχία δόθηκε στα ανοικτά, μέσα στον Πατραϊκό κόλπο, και ο έμπειρος Αθηναίος στρατηγός, αν και είχε μόνο 20 τριήρεις ενάντια στις 47 των εχθρών, κατάφερε να νικήσει τους Λακεδαιμόνιους και να τους στείλει ηττημένους στην Κυλλήνη. Συνέλαβε δώδεκα εχθρικά πλοία, αιχμαλώτισε αντιπάλους, έστησε τρόπαιον νίκης στο Ρίο, αφιέρωσε ένα πλοίο στον Ποσειδώνα και επέστρεψε με τις δυνάμεις του στη Ναύπακτο.

Οι αντίπαλοι ανασυντάχθηκαν, ζήτησαν ενισχύσεις, προετοιμάστηκαν εκ νέου και οι στόλοι τους παρατάχθηκαν τελικά στα «Ρία». Οι Αθηναίοι έλαβαν θέσεις στο φιλικό τους «Μολυκρικό Ρίο», ενώ οι δυνάμεις των Πελοποννησίων άραξαν απέναντι, στο «Ρίο το Αχαϊκό», με αρχηγούς τους Σπαρτιάτες Κνήμο και Βρασίδα. Ο Θουκυδίδης περιγράφει το πέρασμα και μας ζωγραφίζει το κλίμα των ημερών: …απέχουν τα δύο τούτα λιμάνια κάπου 7 στάδια θάλασσα το ένα από το άλλο, απόσταση που είναι ίσα ίσια του Κρισαίου (Κορινθιακού) κόλπου το στόμιο. Οι Πελοποννήσιοι, φοβούμενοι με το προηγούμενο πάθημά τους, αποφασίζουν να μην ανοιχτούν προς τον Πατραϊκό κόλπο (μην εκπλείν έξω των Ρίων ες την ευρυχωρίαν), ενώ οι Αθηναίοι δεν επιθυμούσαν να εισέλθουν στον κόλπο της Ναυπάκτου, πιστεύοντας ότι η ναυμαχία σε περιορισμένο χώρο θα ωφελούσε τους αντιπάλους. Και εκεί, στα σημεία ακριβώς που σήμερα εδράζεται η μεγαλύτερη καλωδιωτή γέφυρα του κόσμου, εκεί, στο στόμιο του κόλπου, δύο αντίπαλοι στρατοί και δύο ιδεολογίες, ανυπόμονοι αλλά και αμήχανοι μαζί, προετοιμάζονται για 6-7 ημέρες, μην τολμώντας να επιτεθούν ο ένας στον άλλο.

Οι στρατιώτες περιμένουν φοβισμένοι και απρόθυμοι για πόλεμο και οι στρατηγοί κάθε πλευράς εκφωνούν από έναν λόγο για να τους εμψυχώσουν. Και έχουμε πλέον μια από τις περιβόητες δημηγορίες του Θουκυδίδη, αυτές που στέκουν πάνω από τις παρατάξεις και ξεδιπλώνουν την εικόνα των δύο πρωταγωνιστών, Αθήνας και Σπάρτης, και το μεταξύ τους παιχνίδι των δυνάμεων. Εκεί, στο σημείο που η Γέφυρα κατηφορίζει γλυκά για να πατήσει στην Πελοπόννησο, το καλοκαίρι του 429 π.Χ. οι Λακεδαίμονες άκουσαν έναν στιβαρό στρατιωτικό λόγο για την ανδρεία και την τόλμη του στρατεύματός τους, για το πολεμικό τους φρόνημα, για τη φιλική στεριά που είναι σιμά τους, γεμάτη οπλίτες έτοιμους να τους βοηθήσουν. Αντίκρυ, στο σημείο που η Γέφυρα μας ένωσε με τη Στερεά Ελλάδα, οι Αθηναίοι άκουσαν τον Φορμίωνα να εκθειάζει την ανωτερότητα και τη δημοκρατική συμπεριφορά που τους διακρίνει, τις ψυχικές δυνάμεις που διαθέτουν απέναντι στη στρατιωτική υπέροχη των αντιπάλων τους και την κυριαρχία του ναυτικού τους, που πρέπει οπωσδήποτε να διατηρηθεί.

Μέσα από τη δημηγορία αυτή προβάλλουν ξεκάθαρα οι διαφορετικοί κόσμοι και οι ιδεολογίες της αρχαιότητας που δεν γεφυρώθηκαν ποτέ. Και αποτυπώνεται η μεταξύ τους σύγκρουση, που τερμάτισε την πιο διάσημη εποχή του αρχαίου κόσμου και την πρώτη δημοκρατία στην ιστορία της ανθρωπότητας. Σχεδόν 2.500 χρόνια μετά τον Φορμίωνα ήρθε η «Κοινοπραξία Γέφυρα» να παλέψει με το γεφύρωμα των στενών. Η Γέφυρα, αιωρούμενη ανάλαφρα από τα καλώδιά της αλλά και στιβαρή πάνω στους πυλώνες της, Αθηναία και Σπαρτιάτισσα μαζί, να μας γεμίζει αλληγορίες…

Η ναυμαχία, τελικά, δόθηκε προς τον κόλπο της Ναυπάκτου και ήταν εξαιρετικά αμφίρροπη. Η αρχή του τέλους της Αθηναϊκής Δημοκρατίας είχε αρχίσει να προβάλει. Οι Αθηναίοι κατάφεραν να επικρατήσουν με τεράστιες απώλειες, επέστρεψαν στο Μολυκρικό Ρίο (Αντίρριο), απ’ όπου είχαν ξεκινήσει, και έστησαν τρόπαιο νίκης. Αλλά και οι Σπαρτιάτες έστησαν τρόπαιο ακριβώς απέναντι, στο Αχαϊκό Ρίο, σε ανάμνηση των πολλών εχθρικών καραβιών που κατέστρεψαν. Μια από τις αθηναϊκές τριήρεις που πήραν ως λάφυρο την αφιέρωσαν στον αρχαίο ναό του Ποσειδώνα, που βρισκόταν στο σημείο που είναι σήμερα το κάστρο του Ρίου. Και αυτή, πολλούς αιώνες μετά και παραμένοντας πάντα σιωπηλή στον βυθό της θάλασσας, παρακολούθησε τη Γέφυρα να εμφανίζεται και να πατά στην Πελοπόννησο. Και δεν μπορεί παρά να αναρωτήθηκε: Ποια θα ήταν η έκβαση του Πολέμου αν ο ισθμός της Κορίνθου είχε διανοιχθεί και τα στενά είχαν ήδη γεφυρωθεί;